İsmayıl Şıxlı 22-i mart 1919-cu ildə Qazaxın İkinci Şıxlı kəndində anadan
olmuşdur. İsmayıl Şıxlının yaradıcılığı olduqca zəngindir. Onun “Konserv
qutuları”, “Həkimin nağılı”, “Səhəri gözləyirdik”, “Kerç sularında”, “Haralısan, ay
oğlan?”, “Raykom katibi”, “Daşkəsən” oçerkləri Azərbaycan ədəbiyyatı nəsrinin
zənginləşməsində birbaşa rol oynamışdır. Ədibin “Ayrılan yollar”, “Dəli Kür”,
“Ölən dünyam” romanları həm məzmun, həm də forma gözəlliyinə malikdir.
İsmayıl Şıxlı Azərbaycan nəsrinin uğur qazanmasında əvəzsiz rola malikdir.
İsmayıl Şıxlı 26 iyul 1995-ci ildə Bakıda vəfat etmişdir. Ədib Fəxri xiyabanda dəfn
olunmuşdur. İsmayıl Şıxlının “Namərd gülləsi” əsərinin mövzusu mərdlik və
xeyirxahlığa qarşı edilən namərdlik və bədxahlıqdır. Yazıçının əsərinin əsas
qəhrəmanı olan Niftalı koxa xaraktercə çox mərd və xeyirxahdır. İsmayıl Şıxlının
“Namərd gülləsi” əsərinin baş qəhrəmanı olan Niftalı koxa xaraktercə Hüseyn
Cavidin “Ana” pyesindəki Səlma ana obrazını xatırladır. Səlma anada xeyirxah bir
insan olduğu üçün evinə pənah gətirən kimsəsiz, qərib qonağı qapıdan qovmur.
Niftalı koxada eyni ilə belə edir, heç tanımadığı gəlmə Mürşüdə evini açır, ona
torpaq, at verir, onu qohum qızlardan biri ilə evləndirib, ev-eşik sahibi edir. Niftalı
koxa olandan sonra həyatı səksəkə içində keçirdi. O, istər-istəməz xətrə dəyməli
olurdu. İsmayıl Şıxlı “Namərd gülləsi” əsərində Qaçaq Kərəmində obrazını
yaradıb, onun xarakterindəki igidliyi, mərdliyi, qorxmazlığı, dürüstlüyü oxucuya
çatdırmağa nail ola bilmişdir. Əsərdə Niftalı koxa ilə Qaçaq Kərəm uşaqlıq dostu,
sirdaşı kimi təqdim olunurlar. Ədib eyni zamanda Sovet hökumətinin Niftalı
koxadan Qaçaq Kərəmi hökumətə təhvil verməsini tələb etməsini çox böyük yazıçı
ustalığı ilə qələmə almışdır. Sovet hökuməti Niftalı koxadan nə qədər də Qaçaq
Kərəmi tutub təhvil verməsini tələb etsələrdə, mərd insan olan Niftalı koxa bunu
etməmişdir. Çünki Niftalı koxa yaxşı bilirdi ki, Qaçaq Kərəm kəndlərdə, şəhərlərdə
haqqı, ədaləti bərpa etməyə çalışırdı. Yazıçı əsərdə igidlik, mərdlik, qorxmazlıq,
dürüstlük kimi xüsusiyyətləri Niftalı koxanın simasında təqdim edir. Əsərdə
mərdlik və namərdlik, xeyirxahlıq və bədxahlıq anlayışları Niftalı koxa və gəlmə
Mürşid obrazlarının timsalında qarşılaşdırılır. Əsərdə Niftalı koxa və gəlmə Mürşid
obrazları əks qütblər kimi təqdim olunmuşdur. İsmayıl Şıxlı “Namərd gülləsi”
əsərində namərdə arxa çıxmamağı, yaxa verməməyi, mərdə arxa olmağı təbliğ edir.
Niftalının atası hardansa azıb gəlmiş, bu Allah bəndəsini təpədən-dırnağa diqqətlə
süzəndən sonra, oğlanın çuxura düşmüş gözlərindən xoşu gəlməmişdi. Lakin
Niftalının ona çox yazığı gəldi və yırtıq çarığından barmağı çıxmış gəlmə Mürşidə
arxa-dayaq oldu. Gəlmə Mürşüd diribaşlıq edib, tez bir vaxtda əlinə maya salıb,
Tiflisə, Gəncəyə ayaq açdı. Evinə getməməyə, şəhərdə kefdə-damaqda olmağa,

uşaqlarına baxmamağa başladı. Gəlmə Mürşüd xaraktercə çox nadürüst, namərd
adam idi. O, Niftalı koxanın məsləhətlərinə qarşı onun üzünə ağ olub, cavab
qaytarır. Niftalı koxanında işi çətin idi. O, koxalığa keçəndən sonra istəsə də,
istəməsə də xətrə dəyməli olurdu. Divan-dərədən nə qədər uzaq gəzsə də, onların
gözünə sataşmamağa çalışsa da olmurdu, axtarıb tapır, üzünü danlayırdılar ki, filan
oğrunu niyə tutmamısan, filan qaçağa niyə çörək veriblər, niyə qoyubsan Qaçaq
Kərəm Kürdən keçib yaylağa qalxıb? Niftalı koxa çarəsiz idi ya gərək dözərdi, ya
da gərək onları da özü ilə bərabər sürüyüb boyunduruqlu-moyunduruqlu tökərdi
Kürə. Onun artıq başqa çarəsi yox idi. Yazıçı “Namərd gülləsi” əsərində əslində
vəzifənin, rütbənin necə ağır bir yük olduğunu oxucuya çatdırır. Hələdəki bu
rütbədə olan Niftalı koxa kimi igid, mərd, qorxmaz, dürüst adam idisə. İsmayıl
Şıxlı “Namərd gülləsi” əsərində Niftalı koxanın gəlmə Mürşüd tərəfindən
öldürülməsi səhnəsini təsvir edərkən “Kövşənlərin xışıltısı, yarpaqların pıçıltısı,
arxın şirıltısı, cırcıramaların səsi birdən-birə zəiflədi, uzaqlaşdı və eşidilməz oldu.
Havanı qarsalayan ilğım elə bir qor kimi gözünə doldu, bəbəklərinin önündə
dalğalandı və dumana çevrildi, hər şey bu dumana büründü…”
İsmayıl Şıxlının “Namərd gülləsi” əsərində Niftalı koxa can verərkən, onun
yanında uşaqlıq dostu, sirdaşı Qaçaq Kərəm var idi. Yazıçının Niftalı koxaya elə
bil ki, yazığı gəlirdi. Belə bir igid, mərd, qorxmaz, dürüst adamı namərd gülləsi ilə
öldürsə də, canını mərd qollarında aldı, gözlərini özü kimi igidə bağlatdırdı.
Namərd Mürşidin gülləsi Niftalı koxanın kürəyindən dəyib sinəsindən çıxmışdı.
İsmayıl Şıxlı “Namərd gülləsi” əsərində Niftalı koxa ilə Qaçaq Kərəmin
dostluğunu və bir-birində ayrı düşməklərinin səbəbini “Çox-çox əvvəl bir yerdə
oynadıqları, Kürü üzüb Qarayazıya keçdikləri, atları yalmanlayıb kənd arası ilə
çapdıqları, gözaltı elədikləri qızların görüşünə bir yerdə getdikləri uşaqlıq dostu,
uşaqlıq sırdaşı idi. İndi isə bir-birlərinin üzünə həsrət qalmışdılar. Yaraqlı-yasaqlı
idilər. O, Kərəmə yaxın düşə bilmirdi, Kərəm də ona. Kərəm tüfəng götürüb
dağlara-daşlara düşmüşdü. At belində ömür keçirirdi. Başının dəstəsi ilə Tiflisdən
vurub, Gəncədən çıxır, Dilican dərəsində haqq-ədalət divanı qurur, dağları aşıb
Arazı keçir, sorağı gah İrəvandan gəlirdi, gah da İrandan. Niftalı koxa isə evində,
qohum-qardaşının əhatəsində səksəkə içində yaşayırdı. Koxa olandan sonra
dəyişmişdi. Kərəm ona bir-neçə dəfə ismarış eləmişdi ki, kənd adamlarına dəyib-
dolaşmasın, amma xeyri olmamışdı. Kərəm onu axtarırdı, çoxdan axtarırdı
qulaqburması vermək üçün” belə aydın təsvir etmişdir.
İsmayıl Şıxlı “Namərd gülləsi” əsərində Qaçaq Kərəmin igidliyini,
mərdliyini, qorxmazlığını, dürüstlüyünü onun Niftalı koxanı gəlmə Mürşüdün
öldürdüyünü biləndə onu azad buraxmağı səhnəsinin təsvirində görürük. Çünki o
çox yaxşı bilirdi ki, onsuz da Niftalının qohumları onu sağ buraxmayacaqlar. O,
əlini belə xainin qanı ilə murdarlamaq istəmirdi. Beləliklə də, o, Gəlmə Mürşüdün
tüfəngini də, atını da əlindən alıb, aralarından qovur. Qaçaq Kərəmin digər igidliyi,

mərdliyi, qorxmazlığı onun Niftalı koxanın meyitini kəndə özünün aparmağı idi.
Qaçaqlar cənazənin ardınca dinməz-söyləməz addımlayırdılar.
İsmayıl Şıxlının “Namərd gülləsi” əsərində “Namərd gəlib mərd olmaz,
boyunca qızıl qala”, “Namərdə tuş gələnin işi düyünə düşər”, “Mərddən bir xəta,
namərddən min”, “Mərdin gözü tox olar, namərdin gözü ac”, “Mərd gördüyün
deməz”, “Mərd mərdi qanar, bərkdə oduna yanar”, “Mərd özündən bilər, namərd
yoldaşından”, “Namərdə yaxa vermə, mərdə arxa ol” və s. kimi atalar sözlərinin
hikməti özünü göstərmişdir.
İsmayıl Şıxlını “Namərd gülləsi” əsəri özünün yığcamlığı, dilinin obrazlılığı,
rəvanlığı, təsvirlərinin əlvanlığı ilə ədibin ən dəyərli əsərlərindəndir. Bu əsər
yazıçının nəsrinin gücünü özündə ehtiva edə bilir. Yazıçı əsəri ilə Azərbaycan
ədəbiyyatına yeni nəfəs vermiş, poetik, oxunaqlı bir formaya malik əsər
yaratmışdır. Əsər Azərbaycan dilinin, eləcə də söz sənətinin imkanları baxımından
olduqca qiymətlidir və Azərbaycan nəsrinin zənginləşməsinə xidmət edir.

Həcər Atakişiyeva

Xəzər Universiteti Dillər və ədəbiyyatlar departamentinin müəllimi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Qardaşxan Əzizxanlının (Haqqarar) “İlkim də sən, indim də sən, sonum sən” və “Nə o – yelkən, nə bu – gəmi” adlı şeir kitablarının təqdimat və imza mərasimi keçirilib.
AZƏRTAC xəbər verir ki, Dillər və ədəbiyyatları departamentinin müdiri, dosent Dilbər Zeynalovanın moderatorluğu ilə keçirilən tədbirdə sənət və elm adamları, habelə universitetin müəllim və tələbə heyəti iştirak edib.
Tədbirdə Dillər və ədəbiyyatlar departamentinin müəllimi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Ülvi Babasoy Qardaşxanın yaradıcılığının orijinal üsluba malik olduğunu vurğulayıb, təqdim edilən kitablarının üstün və özəl məziyyətlərindən danışıb. Məruzəçi son “Nə o – yelkən, nə bu – gəmi” adlı şeir kitabının struktur və məzmun xüsusiyyətlərindən söz açaraq, kitaba daxil olan bölmələrin tərkib özəlliklərini, bədii-estetik cəhətlərini qeyd edib. Kitabı onun konseptuallığı, minimalizmi və məzmun zənginliyi baxımından yüksək qiymətləndirən ədəbiyyatşünas alim bu kitabı Qardaşxanın 45 illik yaradıcılıq yolunun “həm kilidi, həm də açarı” adlandırıb.
Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədr müavini, şair-tərcüməçi Səlim Babullaoğlu Q.Əzizxanlı şeiri ilə yanaşı, ümumiyyətlə, müasir dünya ədəbiyyatının, bütövlükdə poeziyanın əsas inkişaf istiqamətlərindən bəhs edərək, Qardaşxanın yığcam olduğu qədər obrazlı yazı tərzinin üstünlüyünü önə çəkib. Poeziyanı “ali nitq hadisəsi” adlandıran natiq fikirlərini əsaslandırmaq üçün Qardaşxan şeirinə müraciətlər edib.

Qardaşxan Əzizxanlı

Novruz Novruzov

Bir-birindən maraqlı çıxışların sərgiləndiyi tədbirdə uzun illər zabit poqonu daşımış Q.Əzizxanlının xidmət yoldaşları, onun yaradıcılığını yaxından izləyənlər söz alıb. Ehtiyatda olan zabit Ramiz Şəmiyev, tərcüməçi-publisist Novruz Novruzov, Xəzər Universitetinin müəllimi Mais Talışxanov, SOCAR-ın Baş Ofisinin böyük mühəndisi Cabbar Məmmədov və Xəzər Universitetinin İctimai əlaqələr və media üzrə direktoru Əlövsət Əmirbəylinin çıxışları və şairə ünvanlanan suallar Q.Əzizxanlının həyat, xidmət və yaradıcılıq yoluna daha da işıq salıb.
Dil-ədəbiyyat, kimya-biologiya ixtisası tələbələrindən Sənur Yaqubov, Könül Həsənli, Şəfa Yusifova, Aysun Qubadova və Aygün İsmayılova Qardaşxan Əzizxanlının “Yağış”, “Əllərimlə gözlərimi tutmuşam”, “Hər səhər beləcə”, “Bəlkə”, orijinaldan tərcümə etdiyi Y.V.Hötenin “Sevgiliyə yaxın” (“Nähe des Gelibten”) şeirini xüsusi şövqlə söyləyiblər.
Tədbir şairin çıxışı və imza mərasimi ilə yekunlaşıb.

Əhməd Cavad Məhəmmədəli oğlu Axundzadə 5 may 1892-ci ildə Şəmkirdə anadan olmuşdur. Əhməd Cavadın Azərbaycan ədəbiyyat tarixində əvəzsiz rolu olmuşdur. O, dövrünün zəngin biliyə malik olan ziyalısı kimi tanınırdı. Ədib bütün yaradıcılığı boyunca xalqının istiqlaliyyəti uğrunda mübarizə aparmışdır. Ə.Cavadın yaradıcılığı onu göstərir ki, o bütün ömrü boyu xalqını düşünmüş və milləti uğrunda həyatını qurban vermişdir. Ədib şərəfli və eyni zamanda çətin bir həyat yolu keçmişdir. Əhməd Cavadın Azərbaycan ədəbiyyatına bəxş etdiyi əsərlər içərisində “Səsli qız” poemasının öz xüsusi yeri vardır. Əsər ideya-məzmununa görə olduqca zəngindir. Əsərin süjet xəttində “cümhuriyyət şairi” kimi tanınan Əhməd Cavadın azadlığa və vətən şərəfinə olan münasibəti öz tərənnümünü tapmışdır. 1937-ci ilin repressiya qurbanlarından olan Əhməd Cavadın “Səsli qız” poeması özünün məzmununa və ibrətamizliliyinə görə Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində xüsusi yer tutmuşdur. Şairin ən məşhur əsərlərindən biri olan “Səsli qız” poeması insanlarda vətənə məhəbbət, azad, müstəqil yaşamağın ölkə və vətəndaş üçün hər şeydən vacib olması, işğalçılara dərin nifrət kimi hisləri aşılayırdı. Əsərin hər səhifəsi milli azadlığa böyük önəmi özündə cəm etməsi ilə diqqəti cəlb edir. Ə.Cavadın əsərləri onun bir vətəndaş və bir şair kimi milli azadlığa verdiyi böyük önəmin göstəricisidir. Ədib yaradıcılığında yaddaqalan insan obrazları yaratmağa nail olmuşdur. Belə obrazlardan biridə “Səsli qız” poemasındakı Sara obrazıdır. Bu obraz özünün iç dünyası ilə bərabər əsərdə yığcam təsvirlərlə dolğun şəkildə təsvir olunmuşdur. Poemanın baş qəhrəmanı olan Sara vətənini dərin məhəbbətlə sevən, xalqının azadlığı uğrunda həyatını qurban verməyə hazır olan, öz cəsarətli hərəkətləri ilə seçilən bir qızdır. Poemada təsvir olunan obrazların xarakterləri əsərdə əhatəli təhlil edilmişdir. Əsərdəki obrazlara qarşı müəllifin münasibətini aydınlaşdırmaqda oxucuya xüsusi bir köməkçi vasitə vardır. Bu vasitə müəllifin özüdür. O, bütün əsər boyunca oxucunu yönləndirir. Əsərdəki obrazlar iki qismdə təsvir olunur. Müsbət və mənfi obrazlar. Məğlub ölkənin hökmdarı, ölkənin varlı adamları, din xadimləri əsərdə mənfi planda təqdim olunmuşdur. Bu şəxslərin poemada mənfi planda təqdim olunmalarının əsas səbəbi kimi onların xarakteri və əməlləridir. Əsər özünün bitkin kompozisiyası, maraqlı süjet xətti, orijinal məcazları, dilinin aydınlığı ilə diqqəti cəlb edir. Əsərdə obrazlılığın təmin edilməsində məcazların xüsusi rolu vardır. Saranın qeyri-adi gözəlliklərinin təsviri əsərin bədiiliyini birə-beş artırırdı. Poemada bədiiliyin, obrazlılığın qüvvətlənməsinə əhəmiyyətli təsir edən vasitələrdən biri də müəllif tərəfindən sözdən məharətlə seçilməsi və istifadə edilməsidir. Əhməd Cavad “Səsli qız” poemasında yığcam ifadələr işlətməklə təsvir obyekti barədə zəngin təsəvvürün yaradılmasına nail ola bilmişdir. Poemanı ideya-məzmununa görə zəngin edən də məhz bu xüsusiyyətlərdir. Əsərin əsas qayəsini vətənin düşmən hücumundan müdafiə edilməsi, vətəndaşın öz mövqeyində şərəfli olması, ölkəsinin müstəqilliyini, xalqının azadlığını heç nə ilə əvəz etməməsi, insanlığın əzilməsinə susmaması, insanlığın qəddarlıqla məhv edilməsinə yol verilməməsi təşkil edir. Əhməd Cavadın “Səsli qız” poeması Saranın gözəlliklərinin tərənnümü ilə başlayır. Müəllif Saranın səsinin səslərin ən gözəli olduğunu və belə gözəl səs eşitmədiyini qeyd edir. O, Saranın səsini bülbülün səsinə bənzədir. Ədib Saranın səsindəki gözəlliyi ilahi sirr kimi dəyərləndirir. Əsər nağılvari süjetlə başlayır. Qan içən bir hökmdar ölkəni amansızcasına tari-mar edir. Bu qanlı mühasirə altı aydan çox davam edir. Bu qanlı mühasirə nəticəsində yüz minlərlə insan məhv olmuşdu. Yurdunu düşmənə verməyənlər xınchaxınc doğranmışdı. Hər yan qanlı gövdə, gövdəsiz baş ilə dolu idi. Əhməd Cavad “Səsli qız” poemasında yığcam ifadələr işlətməklə müharibənin fəlakətlərini gözlər önündə canlandırır. Yüz minlərlə qız-qadın çöllərə, düzlərə yayılmışdı, hər yana ölüm rəngi çökmüşdü. Müharibə cənnət kimi bir ölkəni məzarlığa döndərmişdi və eyni zamanda bütün insanlığı da əzmişdi. Zavallı məğlub ölkədə gülmək onsuz da yox idi, artıq ağlamağı da qadağan etdilər. Döyüşdə məğlub olunandan sonra qaldırımlardakı bütün qan izləri yuyuldu. Bütün ölkə əhalisi şallaqla güldürüldü. Ölkədəki vay səsi susduruldu, toy səsi əmr edildi. Dərdli insanların söz deyib, dərd açmasına icazə yox idi. Ağlaşma səsləri qəhqəhələrə dəyişdirildi. Düşmən şahın gəlişi ölkədə qanuni bayram kimi qeyd olunur. Yırtıcı cəllad şah qadınların qan qusan fəryadlarına məhəl belə qoymur. Əhməd Cavad “Səsli qız” poemasında aşağıdakı misralarla oxucuya bir çox acı həqiqətləri çatdırır.
Görəcəksən ölənlər,
Baldırında bağırsaq:
Sənin qanlı əlində
Bitməz qüvvət var deyə,
Hazırdır bağışlayıb
Dadsız-dadsız gülməyə.
Əhməd Cavad “Səsli qız” poemasında ikiüzlü, millət qədri bilməyən, xalq dərdi çəkməyən din xadimlərini tənqid və ifşa edir. Müəllif baş keşişin və şişman xocanın qəddar, cəllad şaha beyət etməsini onların ikiüzlülüyü sayır. Mömin müsəlmanların öldürülməsinə olan bu laqeydliklə heç cür barışa bilmir. Onlar üçün vacib olan ancaq damaqlarının çağ, keflərinin kök, qarınlarının tox olması idi. Onlar vətən torpağının qan qoxusu verməsini heç önəmsəmirdilər. Onlar ancaq özlərini düşünürdülər buna görə də, Saranı cəllad şaha ölkəmizin ulduzu deyə təqdim edib, Saradan da bu sərxoşu əyləndirməyini istəyirlər. Onlara Saranın gözlərindəki qəm-kədərin, qəlbindəki yanıqlı ahın bir mənası yox idi. Saranın duyğusuz, qəddar padişaha xüsusi nifrəti vardı. Buna görə də o nə qədər yorğun, əzgin olsa da, səsi ilə ölkəsində qaynayan kini coşdura bildi. Haqsızca axan günahsızların qanı Saranın dodağından çıxan mahnılarda canlandı.
Mən ki, səndən doymamışdım,
Quş qonmağa qoymamışdım.
Bir almanı soymamışdım,
Kim sənə gəc baxdı, bağlar?!
Saranın duyğusuz, qəddar padişaha xüsusi nifrətinin əsas səbəblərindən biri də o idi ki, onun nişanlısını şahın əmri ilə oxla öldürmüşdülər. Buna görə də Sara onun qanlısından nişanlısı Arqunun intiqamını almaq istəyirdi. Sara Arqunsuz yaşamaq istəmirdi və onun qisasını almaq istəyirdi. Elin igid qızı Sara həm də öz yurdunu zülümdən qurtarmaq, xalqını azad etmək niyyətində idi. Sara əlindəki gülgün qədəhdəki meyə zəhər qatıb, onu qəddar şaha verir. Saranın qadınlıq qorxusu ilə etdiyi bu qəhrəmanlığı düşmən şaha orada heç bir mənsəb sahibi etməyə cürət belə edə bilmədi. Şahın öldüyünü görəndə bütün məclis səs-küyə bürünür. Bir qızın cəsarətindən bütün xalq - arvad, uşaq, qocalar, cavanlar ayağa qalxıb, düşmən ordusunu tari-mar edir. Bir qızın cəsarəti ilə bir ölkə dustaqlıqdan azad oldu. O gündən Sara adı xalq üçün ən sevimli ad oldu. Sara bu addımı ilə azadlığın mərmərdən heykəlini yaradır. Saranın məmləkəti o gündən hər mənada azad olur. Qan içən krallardan qurtulur. Hürriyyətin ancaq adını eşidən xalqa Sara onun xoş dadını yaşadır. Əhməd Cavadın “Səsli qız” poemasında zəngin ədəbi-bədii yaradıcılıq motivləri olduqca güclüdür. Əhməd Cavad bu əsərində mistəqillik mücadiləsi və milli ideologiyanın vacibliyinin nümunəsini yarada bilmişdir. Əhməd Cavad yaradıcılığı əsərin hər misrasında gələn yeni nəsillərə vətən sevgisi aşılayır. Milli istiqlal və vətəndaşlıq nümunəsi əsər üçün səciyyəvi xüsusiyyətlərdir. Əhməd Cavadın “Səsli qız” poeması bədii təsir gücü, səmimiliyi və bədii-estetik əhəmiyyətilə diqqəti cəlb edən bir əsərdir.
Həcər Atakişiyeva

Azad Vətən Partiyasının və “Qarabağ Əlillərinə Qayğı” İctimai Birliyinin təşkilatçılığı ilə döyüşçü Əkbər Rüstəmovun “Qayıt gəl” və şair-publisist Məmməd Mərzilinin “845” adlı kitablarının təqdimatı olub.

Tədbiri açan Novruz Novruzov yeni kitabların oxucuya aşıladığı qayədən, müəlliflərin toxunduqları mövzuların aktuallığından danışdı. Tədbirdə iştirak edən keçmiş döyüşçülər, kitablarda təsvir edilən səhnələrin, deyilən fikirlərin iştirakçıları və daşıyıcıları söz alaraq xatirələrini danışıblar.
Azad Vətən Partiyasının sədri Akif Nağı, “Qarabağ Əlillərinə Qayğı” İctimai Birliyinin sədri Firidun Məmmədov, Haşım İsgəndərli, Nazim Vəlişoğlu, Vahid Çəmənli, jurnalist Rauf İlyasoğlu, Zaur Ustac, keçmiş döyüşçülər Babək Quliyev, Fəxrəddin Rəcəbov, Sərxan Məzlumov, Seymur İsmayılov, Azad Ramazanov, AzVP üzvlərindən Tacəddin Əyyubov, Firuzə Əsədullayeva, Hacı Fərman Azançı və başqaları öz çıxışlarında müəllifləri təbrik etdilər, bu mövzuda kitabların daha çox yazılmasını arzuladılar, Qarabağ döyüşlərinin ilk günlərindən həyatını səngərə bağlayan, ailəlikcə torpaq uğrunda vuruşan Hacı Əkbər Rüstəmovun keçdiyi döyüş yolu xalqımızın mübarizə əzminin qürurverici salnaməsidir. Bu yolda 3 oğlundan birinin Şəhidlik Qürurunu yaşayan bu məğrur atanın cəbhə qeydləri “Qayıt gəl” adlı yeni kitabda toplanıb.
Məmməd Mərzilinin “845” adlı kitabında isə eyni nömrəli batalyonun Qarabağda keçdiyi odlu-alovlu döyüşlərdə cəsurluqla vuruşan, adını Şəhidlik zirvəsinə həkk edən və hazırda yaşayan əsgərlərinin həyatından, qəhrəmanlıqlarından səhnələr və qiymətli məlumatlar yer alıb.
Qeyd edək ki, I Qarabağ müharibəsi zamanı Hacı Əkbər Rüstəmovun oğlu Sənan Rüstəmov şəhid olub.

Tədqiqatçı Vasif Quliyevin dövlət arxivindən üzə çıxardığı məhkəmə prosesinin materialları əsasında
Müstəmləkə ölkələri əsarətdə saxladıqları xalqlara daim ikiqat zülm etmiş, onların var-dövlətlərini əllərindən almış və koloniyalarda müxtəlif inzibati üsullarla istismar siyasətini həyata keçirmişlər. Azərbaycanda bu iş Rusiyanın təbəəliyinə (müstəmləkəsinə) keçəndən sonra özünü daha qabarıq göstərmişdir. Tarixi mənbələrdə Kremlin xalqımıza qarşı həyata keçirdiyi istismarçı siyasətə aid kifayət qədər material var. Bu yazıda biz konkret olaraq Qarabağ xanlığı ərazisində, həm də bu məkanda Pənahəli xan tərəfindən yaradılmış feodal dövlətdə xan əyanlarının mülkiyyətinə verilmiş torpaq sahələrinin rus məmurları tərəfindən “dövlət” adına necə mənimsənilməsindən və vergi ödəyicilərinin ikiqat zülm altına salınmalarından qısa ştrixlərlə, amma sənədlərdə təsbit olunmuş faktlarla bəhs edəcəyik.
1896-cı ildə İmperiya hökumətinin qərarı ilə yerlərdə torpaqların mərzlənməsi (ölçülməsi) prosesi başlayır. Bu vaxt ortaya çıxan nöqsanlar torpaq mülkiyyətçiləri arasında ciddi narazılıqlar doğurur və iddiaçılar məhkəməyə müraciət edirlər. Əldə etdiyimiz faktların ümumi mənzərəsi belədir ki, 1910-1916-ci illərdə həyata keçirilmiş 3 məhkəmə iclasında Qarabağda əsas torpaq mülkiyyətçiləri olan Cavanşir nəslinin bir qrup nümayəndəsi məhkəmə vasitəsilə özlərinin mülkiyyətçilik hüquqlarını bərpa etməyə çalışırlar. (bax: “Şuşa uyezdinin Baharlı I bağının mərzlənməsi zamanı dövlət və Kərbəlayı Ağa və digər Cavanşirlər arasında yaranmış mübahisə” işi. 30 dekabr 1910 cu ildə başlanmış, 27 sentyabr 1912-ci ildə qurtarmışdır. Dövlət arxivi № 200, Fond 402; Arxiv № 481, Fond 400). Lakin bu işə İsmayılbəyovlar nəslindən olan iki nəfər və dövlət nümayəndələri mane olmağa çalışırlar. Hər iki iddiaçı israr edir ki, torpaq onların mükiyyətindədir və həmişə belə olub. Üstəlik, Cavanşirlər arasında da torpaq bölgüsündən narazı qalanlar var və onlar da məhkəmənin qərarından appellyasiya şikayəti veriblər. Beləliklə, məhkəmə çəkişməsi 1916-cı ilə qədər çəkir və Cavanşirlərin mülkiyyətçilik hüquqlarının tanınması ilə nəticələnir.
İddiaçılar əsasən Qarabağ xanlığıının yaradıcısı Pənahəli xanın kiçik oğlu Talıb xanın törəmələrindən ibarətdir. Məhkəmə materialları arasında bu haqda aydın məlumat var və ardıcıllıqla onların hamısının adı çəkilir. Bunlar Talıb xanın 5 oğlu, onların övladları və nəvələridir. İddiaçıların müvəkkilləri isə o dövrün tanınmış vəkilləri Kələntərov, Qasım bəy Vəzirov və bir iddiaçının öz atasıdır.
Məhkəmə iclasının protokolundan çıxarış: “Palata üzvü Q.V.Kovtunovun işin vəziyyət haqda məruzəsi üzrə sərbəst vəkil Qasım bəy Vəzirov izah etdi ki, Cavanşirlərin mərzlənmə zamanı Baharlı bağlarının hamısına iddia etmələrinin səbəbi bundadır ki, bu bağ ayrıca mövcud deyil, belə ki, 6 dekabr 1846-cı il Ali reskriptinə görə Cavanşirlərin mülkiyyətinə verilmiş Yüzbaşılı bağlarının bir hissəsidir. Yüzbaşılı bağlarının işi üzrə sənəddə bu göstərilib. Eyni zamanda, bütün məsələlərin kökü ondadır ki, Baharlı həqiqətənmi Yüzbaşılı bağlarının bir hissəsidir. Bu məsələ üzrə Vəzirov Palataya Qarabağ Əyalət Məhkəməsinin 13 sentyabr 1839-cu il qərarının rus dilindən tərcüməsini və dövlət səlahiyyətlisinin də aldığının surətini təqdim etdi. Bu sənəd məhz mübahisəli əraziyə aiddir, ya dövlət bu mübahisəli ərazinin kəndlilərin istifadəsində olduğunu sübut edə bilmir, ya da onların öhdəsində olan Yüzbaşılı bağlarının digər hissəsidir. Vəzirovun fikrincə, bu sənəddən məlum olur ki, göstərldiyi kimi Baharlı bağları Yüzbaşılının bir hissəsidir və 1846-cı il ALİ reskriptinin (Reskript- Rusiya İmperiyası Qarabağın işğalını başa çatdırdıqdan sonra ali müsəlman silkinin hüquqlarının qaydaya salınması məsələsi ortaya çıxdı. Qəbul edilmiş əvvəlki qərarlara etitaz hakimiyyəti güzəştə getməyə vadar etdi. Uzun müddət davam edən hazırlıq işlərindən sonra sərəncam hazırlandı. Nəhayət 6 dekabr 1846-cı ildə I Nikolay bəy və ağaların hüquqları haqqında reskript imzaladı.
12 maddədən olan sərəncamda on maddə bəy və ağaların torpaq hüququna, iki maddə isə feodal-kəndli münasibətlərinə aid idi. Bu reskriptdəilk dəfə bəy və ağakara məxsus torpaqların irsi mülkiyyəti kimi qəbul edilirdi. Mülk, mülki-xalisə torpaqları ilə yanaşı tiyul torpaqlarıda rəsmən bəylərin mülkiyyəti elan olunurdu. İrsi istifadəyə verilən torpaqlar alqı-satqıya qoyula, bəxşiş edilə bilərdi. Lakin bəy və ağa torpaqları özgə silklərə keçə bilməzdi.
Bu reskript feodala kəndlilər arasında qayda-qanun yaratmaq və onlar üzərində polis idarə üsulunu həyata keçirmək hüququ verirdi. https://az.wikipedia.org/wiki/B%C9%99y_v%C9%99_a%C4%9Falar%C4%B1n_h%C3%BCquqlar%C4%B1_haqq%C4%B1nda_1846-c%C4%B1_il_6_dekabr_reskripti) ardınca mübahisəli bağ Cavanşirlərə məxsusdur, onlar mərzləmə zamanı öz hüquqlarını bəyan edib və Vəzirov həmin şəxslərin hüquqlarını müdafiə edir. Dövlət tərəfindən əlavə sənəd kimi Vergi İnspektorunun protokolunu işə əlavə edib ki, bu sənəddə birbaşa deyilir ki, dövlətin mübahisəli bağa münasibətdə heç bir iddiası yoxdur. Bütün bu deyilənlərdən aydındır ki, mübahisəli bağ üzrə dövlət mübahisəli ərazinin əldə olunmasının hansısa qanuni üsullarını sübut etməlidir. Dövlətin irəli sürdüyü yeganə arqument budur: 1886-cı ildən 1900-cü ilə qədər Baharlı kəndinin sakinləri dövlət kəndliləri kimi yüksək vergi ödəyiblər. Lakin bu vergilər Cavanşirlərin xüsusi mülkiyyətinə təsir etməyib. Bu fakt dosyedə qeyd olunmayıb, əksinə, işdə olan Şuşa şöbəsinin Barışdırıcı Münsifinin protokolunda göstərilir ki, adı çəkilən sakinlərin tabeçiliyi barədə 1870-ci ilin sahibkar kəndlilərin məişət quruluşu Əsasnaməsində bu kəndlilərin bir neçə il ərzində fasiləsiz olaraq Cavanşirlərə normal ölçüdə vergi ödəmələri üzrə heç nə deyilmir. 50-ci illərdən 1886-cı ilə qədər normal sahibkarlıq miqyasında vergi tutulub; 1886-cı ildən verginin artırılmasında isə fiskal orqanların səhvi var. Əgər bu sübutlar Palatanı inandıra bilmirsə, onda Vəzirov xahiş etdi ki, bu halda kəndlilərin Cavanşirlərin xeyrinə ödədikləri barədə xatırlamaların ödəmə faktları qonşu şahidlərin dindiriməsi ilə aydınlaşdırılsın. Ağa bəy Cavanşirin yaxın qəyyumu Kələntərova qaldıqda, sərbəst müvəkkil Vəzirov bildirdi ki, o, Ağa bəyin ulu babası Talıb xanın nəslindən olduğunu inkar etmir, eyni zamanda təsdiqləyir ki, Ağa bəy Baharlı bağlarına görə irsi bölgü zamanı kompensasiya alıb, baxmayaraq ki, o mülkiyyət sahibi olmayıb. Bu da qonşuların dindirilməsi ilə sübut oluna bilər”.
Tarixdən məlumdur ki, Rusiya, Qarabağ xanlığının işğalını “təbəəlik” adı ilə 1828-ci ildə başa çatdırıb. Və bundan sonra Azərbaycan ərazisinin ən münbit torpaqlarında (Kür-Araz ovalığı – qaratorpaq zona) Rusiyaya tabe olan üsul-idarə yaradaraq varlıların (bəylərin) var-dövlətini əllərindən alıb, kəndlilərin isə istismarını gücləndirib. Təbii ki, o dövrdə Qarabağın dominant nəsli olan Cavanşirlərin torpaqlarının böyük hissəsi əllərindən çıxıb (zorla alınıb). Həmin dövrdən də onların mülkiyyətləri uğrunda mübarizələri başlanıb. Aydın məsələdir ki, bu mübarizə güc yolu ilə yox, iddiaların qüvvədə olan qanunların və bu qanunların başında duran məmurların şəxsi maraqlarının müxtəlif yollarla təmini müstəvisində həyata keçirilib. O dövrdə imperiya müstəmləkə torpaqlarından alınan gəlirləri uçota almaq üçün həmin torpaqların idarəçiliyi sahəsində Nzamnamə Qaydaları yaradıb. Lakin Baharlı I bağları bu qaydaların təsir dairəsinə salınmayıb. Buna görə də Qarabağ Əyalət Məhkəməsi həmin bağlar üzərində Nizamnamə Qaydalarının tətbiqi üçün 1939-cu ildə müvafiq qərar verib (“3-cü Mülki Departament üzrə Tiflis Məhkəmə Palatasının 1912-ci il 5-12 mart tarixində keçirdiyi açıq iclasının protokolundan”. Arxiv № 481, Fond 400 ). Lakin qərar yerinə yetirilməyib. Məntiqi olaraq belə bir sual doğur: - Niyə? Axı, Nizamnamə Qaydalarının tətbiq olunmadığı torpaqlar dövlətin torpaq reyestrindən kənarda qalmış sayılır. Məsələnin məğzi də bundadır. İmperiyanın idarəedici məmur təbəqəsi (məmur mafiyası) dövlətdən gizlədilmiş torpaqlardan alınan gəlirləri də gizlədiblər və həmin torpaqlardan yığılan vergilər xəzinəyə yox, şəxsi adamlara axıb, yəni mənimsənilib. Bu da ona dəlalət edir ki, dövlət əmlakının və ya vəsaitinin mənimsənilməsi metodları Azərbaycana Rusiya imperiyasının bəxş etdiyi vərdişlərdir.
Məhkəmə iclasının protokolundan götürülmüş fakt təsdiq edir ki, Qarabağ xanlığı işğal ediləndən sonra 1846-cı il 6 dekabr reskripti ilə Cavanşirlərin mülkiyyətinə torpaq sahələri verilib. Məntiqi surətdə yeni sual ortaya çıxır: Nə üçün Qarabağ xanlığını quran Cavanşirlər nəslinin nümayəndələrinə Çar Rusiyası torpaq sahəsi verir? Axı, bu xanlığın ərazisi əsasən bu nəsildən olanlara aiddir. Xüsusilə də Qarabağın düzənlik hissəsi, çünki, Pənahəli xanın ailəsi məhz bu ərazidə intişar edib. Demək, işğaldan sonra dərhal bütün torpaqlar Rusiyanın ərazisi kimi təsbit edilib və sonradan həmin torpaqların cüzi hissəsini sahiblərinə qaytarmaqla süni ədalət prinsipi formulunu yaratmağa çalışıblar.
Məhkəmə prosesində imperiya siyasətinin əsas məqsədini üzə çıxaran fakt 1886-cı ildən 1900-cü ilədək Cavanşirlərin mülkiyyətində olan torpaqları əkib becərən kəndlilərin əlavə olaraq dövlət vergisinə cəlb edilməlidir. Prosesdə bu hal fiskal orqanların səhvi kimi göstərilir. “Mübahisəli Baharlı I bağlarının mərzlənməsi zamanı bu bağ torpaqlarının faktiki sahibi, torpaqölçənin jurnalından göründüyü kimi, bu bağ torpaqlarında idarəçiliyi və şumlaması olan bəylərdir. Üstəlik, Yelizavetpol Quberniyasının kəndli işləri üzrə İdarəsinin 19 dekabr 1891-ci il 583№-li jurnalından (Məhkəmə i.v. 68-70) görünür ki, baxmayaraq ki, Barışdırıcı münsif Əsirbəyovun 13/14 mart 1888-ci ildə qərarı üzrə Baharlı I kəndi sahibkarlıq malikanəsi siyahısı üzrə şöbədə qeyd olunmayıb, halbuki barışdırıcı münsif (Rusiyada 1861-ci il kəndli islahatından sonra kəndlilərlə mülkədarlar arasında törəyən torpaq mübahisələrini qaydaya salmaq üçün yaradılan vəzifə-rusca-Azərbaycanca lüğət, II cild,1976-cıil) Baharlı sakinlərinin, onların yerləşdikləri torpaqların həqiqətən Cavanşirlərin mülkiyyəti olması və bu səbəbdən onlara gəlirin 1/10-i qədər vergi ödəmələri haqda izahatına baxaraq təsdiq edib ki, 1870-ci il kəndli əsasnaməsi ilə təsdiq edilmiş ALİ tabeçilikdə olan Baharlı I kəndi barışdırıcı münsifin bu qərarını Quberniyanın kəndli işləri idarəsi 14 dekabr 1891-ci ildə təsdiqləyib və sonra öz qərarını Yelizavetpol Quberniya İdarəsinin 1892-ci il 75 nömrəli 16 yanvar qərarına uyğunlaşdıraraq 1870-ci il əsasnaməsi üzrə Baharlı I sakinlərinə sahibkarlıq torpağında yaşayan kəndlilər kimi aşağı vergi tətbiq edilib. Daha sonra, İrəvan Dövlət Palatasının Yelizavetpol Torpaq İşləri və Dövlət Əmlakı İdarəsinin 22 yanvar 1910-cu il 3700 №-li rəyinin surətində göstərilir ki, 1894-1900-cü illərdə Baharlı I kəndinin kəndlilərinin dövlət torpağında yaşayan hissəsi 36 tüstü idi və tüstübaşı vergi öhdəliyi vardı; 1901-1905-ci illərdə bu kənd dövlət-sahibkarlıq subyekti kimi qeyd olunur, 1907-ci ildən isə Baharlı I kəndi “sahibkarlıq” subyekti kimi torpaq yığımı öhdəliyinə keçirilir. Bu yazılı aktlarla sübut olunur ki, Baharlı I kəndinin torpaqları sahibkarlıq torpaqlarına aiddir, dəqiqliklə bunun üzərində mübahisə edən və 1886-cı ildən 1900-cü ilə qədər dövlətin səhvi üzündən yüksək vergi ödəyən və dövlətin özü tərəfindən 1907-ci ildə həmin səhv düzəldilərək yüksək vergisi ləğv edilən bu torpaqlar Cavanşirov sahibkarlarına məxsusdur” (3-cü Mülki Departament üzrə Tiflis Məhkəmə Palatasının 1912-ci il 5-12 mart tarixində keçirdiyi açıq iclasının protokolundan).
Aydın görünür ki, dövlət Qarabağ bəylərinə aid olan dədə-baba torpaqlarını dövlətin adına keçirmək üçün əvvəlcə həmin torpaqlara “səhvən” yüksək dövlət vergisi təyin edir, yəni, bir tərəfdən yeli xalqın istismarını gücləndirir, digər tərəfdən bir müddət sonra həmin torpaqları dövlətə vergi ödədiklərinə görə dövlət torpaqları kimi rəsmiləşdirməyə çalışır. Həm də dövlətin (oxu: imperiyanın) kəndlilərdən aldığı vergi cahibkarların aldığı vergidən xeyli çox idi.
Niyə dövlət təyin etdiyi səhv vergini məhz 1907-ci ildə ləğv edib? Bu ona görə baş verib ki, Rusiyada 1905-1907-ci illərdə burjua inqilabı baş verib və təhkimçiliyin qalıqları ləğv olunub. Həmin dövrdə qəbul edilmiş bəzi yeni qanunlar kəndlilərin asılılığının nisbətən azaldılmasına yönəlib və bəzi vətəndaş hüquqlarının təmininə imklan yaranıb. Bu isə imkan verib ki, Cavanşirlər öz torpaqlarını əllərində saxlamaq üçün dövlətə qarşı iddia qaldırsınlar. Təbii ki, həmin iddia eyni nəsildən olan törəmələr arasında da iddiaların yaranmasına səbəb olub. Çünki, zaman keçdikcə ailələr böyüyür, mülkiyyətə vərəsəlik hüququ olanların sayı artır.
Məhkəmələrdə diqqəti çəkən faktlardan biri də məhkəmə sədrlərinin, katiblərinin, iclaslarda tərəf kimi iştirak edən dövlət səlahiyyətlilərinin hamısının rus millətinə mənsub olmalarıdır. Yalnız iddiaçılar və vəkillər yerli millətin nümayəndələridir. Sonda Cavanşirlər məhkəmə çəkişməsində qalib gəlir və torpaqlarına olan mülkiyyətçilik hüququnu özlərində saxlayırlar. Təccüblü deyil ki, Cavanşirlərdən olan və məhkəmədə qohumlar arasında qaldırılan iddialara nail ola bilməyən iddiaçılar cərimə olunur, lakin 14 il ərzində dövlətə yüksək vergi ödəyərək şiddətlə istismar olunan kəndlilərə kompensasiya ödənilməsi yada düşmür.
Baxmayaraq ki, artıq 30 ildən çoxdur ki, Azərbaycan və digər əsarətə alınmış xalqların bir çoxu müstəqillik qazanıb və müstəqil inkişaf yolundadırlar, Rusiyanın baş siyasi subyekti olan Kreml mənsubları keçmiş imperiya ambisiyalarından tam qurtara bilməyiblər. Nə demək olar, imperialistlər nə fikirləşirlər fikirləşsinlər, tarix öz işini görür və xalqlar növbə ilə azadlığın şirinliyini dadırlar.
Novruz Novruzov
Araşdırmaçı jurnalist

Süleyman Sani Rzaqulu bəy oğlu Axundov oktyabr ayının 21-i 1875-ci ildə
Şuşa şəhərində bəy ailəsində anadan olmuşdur. Süleyman Sani Axundov psixoloji,
pedaqoji biliyə malik olan bir müəllim idi. O, maarif işini Qarabağ və Zəngəzurda
məktəb, uşaq evi, klub, qiraətxana və başqa mədəni-maarif ocaqlarının açılmasına
sərf etmişdir və Azərbaycanda mədəni maarif işlərinin möhkəmlənməsinə xidmət
edirdi. Süleyman Sani Axundov mart ayının 29-u 1939-cu ildə Bakıda vəfat edib və
qəbridə Bakıda Fəxri xiyabandadır. S.S.Axundovun “Tamahkar”, “Dibdat bəy”,
“Türk birliyi”, “Molla Nəsrəddin Bakıda”, “Çərxi-fələk”, “Qaranlıqdan işığa”,
“Şahsənəm və Gülpəri”, “Bir eşqin nəticəsi”, “Səadət zəhmətdədir”, “Eşq və intiqam”
kimi pyesləri var. Süleyman Sani Axundovun yaradıcılığında ideya məzmununa görə
seçilən əsərlərindən biri də “Nurəddin” hekayəsidir. Görkəmli yazıçısının «Qorxulu
nağıllar» silsiləsindən olan «Nurəddin» hekayəsində yazıçı yaxşılıqla yamanlığı,
xeyirxahlıqla bədxahlığı qarşılaşdırmışdır. Əsərdə hadisələrin inkişafının sonunda
xeyirxahlığın qələbəsini müşahidə edirik. Hekayədə təsvir olunan Nurəddin düzgün
tərbiyə nəticəsində nəcib, xeyirxah insan olmuşdur. Həyat onu nə qədər də çətinə
salsa, o bütün sınaqlardan insani keyfiyyətlərinin köməyi ilə çıxmağı bacarmışdır.
«Qorxulu nağıllar» silsiləsindən olan «Nurəddin» hekayəsində yazıçı "Yaxşılığa
yaxşılıq hər kişinin işidir, yamanlığa yaxşılıq ər kişinin işidir" sözününün təsdiqini
vermişdir. Əsərdə Nurəddinin başına gələn bəlaların aradan qalxmasında, problemin
həll olunmasında Sədinin kibrit qutusu irilikdə olan "Gülüstan" kitabının böyük rolu
vardır. Belə ki, Hacı Nəsir bir gün bazardan mənzilinə qayıdarkən, bir nəfəri körpü
üstündə başını aşağı sallayıb, ağlayan görür və onun oğurlanmış olan üç yüz manat
pulunu ona cibindən çıxardıb, verir. Rəhim isə bu yaxşılığın qarşılığında Hacı Nəsirə
Sədinin "Gülüstan" kitabını yadigar olaraq, verir. Hacı Nəsirinin vəfalı həyat yoldaşı
olan Həlimə hamamdan çıxanda özünü soyuğa verib yorğan-döşəyə yıxılır və
sətəlcəm azarından vəfat edir. Hacı Nəsir Nurəddinə analıq etsin deyə şəriki

İmamverdinin qızı olan Gülpəri ilə evlenir. Gülpəri qısaboylu, dolubədənli,
qarabuğayı, bədxasiyyət, iyirmi üç yaşında bir qız idi. Gülpərinin bəd xasiyyəti
Nurəddinin başına gələcək bəlaların səbəbi olacaqdı. Gülpəri gələn gündən ədəbli və
tərbiyəli uşaq olan Nurəddinin gününü qara eləmişdi. Gülpəri Nurəddini tez-tez söyər
və döyərdi. Gülpərinin zülmünün nəticəsində Hacı Nəsirin dükanda ürəyi partlayıb
vəfat etdi. Hacı Nəsirin ölümü Nurəddinin çox çətin günlərinin başlanğıcı idi. Atası
öləndən sonra Gülpərinin Nurəddinlə çox mehriban davranmasının yaganə səbəbi o
idi ki, Gülpərinin övladı yox idi və Hacı Nəsirin yeganə varisi Nurəddin idi. Buna
görə də hiyləgər qadın varisliyi ələ keçirmək niyyətində idi. Nurəddin çox ağıllı və
fərasətli uşaq idi. S.S.Axundov “Nurəddin” hekayəsində Nurəddin obrazı ilə ağılın və
tədbirliliyin uğurun başlanğıcı olduğu fikrini bir çox əsaslarla oxucuya çatdırmışdır.
Nurəddin faytonları sınanda əşyaları sınan faytonun dörd atına yükləyib, kəndə
çatandan sonra yolda qalan fayton sahibinə kömək göndərərik fikrini deyir və hamı
da bu ağıllı tədbir ilə razılaşır. S.S.Axundov “Nurəddin” hekayəsidə Nurəddin obrazı
ilə Gülpərinin əmisi oğlu olan Əmiraslan obrazını qarşılaşdırır. “Əmiraslan,
İmamverdinin kiçik qardaşı Tanrıqulunun oğlu idi. Bundan başqa Tanrıqulunun
övladı olmamışdı. Ona görə valideyni Əmiraslanı əzizləyib, ərköyün böyütmüşdü.
Balaca Əmiraslan üçün “yox” kəlməsi yox idi. Hər xahişi ata-anası tərəfindən fövri
əmələ gəlirdi. Əmiraslan özgə uşaqda bir şey görsəydi, o saat gərək ona da alına idi,
yoxsa sakit olmazdı. Belə tərbiyənin nəticəsi tezliklə ortaya çıxdı. Əmiraslan doqquz
yaşına çatdıqda atası ona heybə və çərəkə aldı. Təzə paltar geyindirib hədiyyə ilə onu
mollanın yanına oxumağa apardı. Üç gündən sonra Əmiraslan çərəkəsini cırıb
məktəbdən qaçdı. Ata-anası nə qədər yalvardısa da, bir şey çıxmadı. Əmiraslan
şkolada çox davam etmədi. Nadinc, söyüşkən bu doqquz yaşında uşaq, cəmi
müəllimləri təngə gətirmişdi. Heç bir gün olmazdı ki, Əmiraslan bir uşaqla savaşıb,
döyüşməsin. Bunun bəd əxlaqını düzəltməkdə müəllimlər aciz qalmışdılar. Axırda
yoldaşlarının birini bıçaqlayıb yaralamağının üstündə Əmiraslanı məktəbdən xaric
etdilər. Tanrıqulu Əmiraslanı bir-iki il ora-bura atdısa da bir şey
çıxmadı”.

S.S.Axundov “Nurəddin” hekayəsində Nurəddin obrazının elmə, biliyə olan

sevgisinə qarşı kitabdan, məktəbdən, təhsildən, elmdən uzaq olan Əmiraslan obrazını
yaradır. Yazıçı bu iki obrazı bir-birinə qarşı müqayisəli şəkildə yaratmışdır.
Əmiraslana Nurəddindən fərqli olaraq, atasından yaxşı mal-dövlət və pul qalmışdı.
Yazıçı əsərin əsas fikirlərindən biri kimi də yaxşı oğul nə edir ata malını, pis oğul zay
edər ata malını seçmişdir. Belə ki, pis oğul pulların hamısını kefə, qumara qoyub tələf
edir. Yazıçı Əmiraslanın xarakterini belə oxucuya çatdırır ki, “Əmiraslan arvadın
gətirdiyi dövləti tezliklə qumara və kefə qoyub özünü də boşadı. Pis yola öyrənmiş
Əmiraslan üçün pul lazım idi. Ona görə neçə dəfə həbsə düşüb çıxdı. O ətrafda bir
yolkəsmə, bir oğurluq olmazdı ki, Əmiraslanın orada əli olmamış olaydı”.
S.S.Axundov “Nurəddin” hekayəsində İmamverdi babanın sözləri ilə Güllücə
kəndinin tərifini vermişdir. “Gözəl hava, saf su, dağ, meşə insana başqa bir ləzzət
verir. Bu kənd dağın döşündə salınıb, gün çıxan tərəfində yaxşı meyvə bağları və
meşə, cənub tərəfində gözəl zəmilər və şimal tərəfində gözəl çəmənlər var idi.
Dağdan soyuq bulaqlar üzüaşağı kəndə sarı axırdı. Güllücənin dadlı meyvələri ətrafda
məşhurdu. Bu kəndin hər evinin qabağında bağdan əlavə, gözəl bağça da vardı. Bu
bağçalarda ev sahibləri ətirli güllər və çiçəklər əkmişdilər. Kənardan baxanda dağ
döşündə salınmış bu kənd bir gülüstan şəklində görünürdü. Buna görə də Güllücə
adına sahib olmuşdu”.
Nurəddin əsər boyu Əmiraslanın onu öldürmək üçün qurduğu tələlərdən öz ağıl
və bacarığı ilə qurtula bilmişdir. Belə ki, Nurəddini öldürmək fikrinə düşən
Əmiraslan onu ata mindirib, noxtanın ucundanda özü yapışıb, atı lap çayın dərin
yerinə gətirib, qəflətən ipi elə çəkdi ki, at burxulub, Nurəddini üstündən çaya saldı.
Lakin Nurəddin suyun üzünə çıxıb üzməyə başladı. Nurəddinin belə gözəl üzməsi
Əmiraslanın bütün planlarını məhv etdi. Ona belə gözəl üzməyi İmamverdi baba
öyrətmişdi. Niyyətinə çata bilməyən Əmiraslan Nurəddini tələf etmək üçün təzə
hiylələr axtarmağa başladı. Əmiraslan Nurəddini çox uşaq görüb, onun özü kimi
dərrakəsiz olduğunu zənn edirdi. Əmiraslan yolda çəpər üstündəki gürzəni
Nurəddinin tutmasını istəyir. O, koramalın zəhərinin olmadığını bildirir. Ancaq ağıllı
uşaq Əmiraslana dərs keçir. Onun koramal yox, gürzə olduğunu bildirir. Əmiraslanın
məqsədi o idi ki, Nurəddini ilan vursun və o da ölsün. Beləliklə, bütün miras ona

qalsın. Əmiraslan niyyətinə çatmaq üçün hər yola əl atırdı. O gah Nurəddini uca
nazik budağa çıxardır ki, yıxılıb ölsün, gah da dərin suya atır ki, boğulsun, amma heç
birində Nurəddinə qalib gələ bilmir. Bütün yollara əlatan Gülpəri ilə Əmiraslan son
çarəni zəhər verməkdən görürlər. Əmiraslan Nurəddinin malına sahib olmaq məqsədi
ilə onu quyudan su çəkdiyi zaman daldan itələyib quyuya salmağı planlayır. Lakin
onların bu məkirli planlarını Nurəddin öz qulaqları ilə eşidir. Ələcsız qalan Nurəddin
meşə ilə Bahara çatmaq üçün qaçır. O, vəfalı qulluqçuları Baharı özünün tək
himayədarı hesab edirdi. S.S.Axundov “Nurəddin” hekayəsində “Yaxşılıq edəni Allah
unutmaz”, “Yaxşılıq eylə at dəryaya, balıq bilməsə, xaliq bilər”, “Bir tikə çörək on il
yadda qalar”, “Özgəyə kömək et ki, sənə də kömək etsinlər”, “Bir çörək özün ye,
birini də Allah yolunda ver”, “Yaxşılıq et – yaxşı olacaq” kimi atalar sözlərinin
həqiqiliyini faktlarla göstərmişdir. Belə ki, Nurəddinin atasının vaxtı ilə yaxşılıq
etdiyi Rəhim Nurəddini bilmədən faytonu ilə vurub yaralayır. Uşağın yarası
sağalandan sonra, Nurəddinin boynundakı parçaya dikilmiş kitab həqiqəti üzə çıxarır.
Aydın olur ki, bu balaca zavallı uşaq Rəhimin borclu olduğu Hacı Nəsirin oğlu
Nurəddindir. Boynundakı kitabda həmin o "Gülüstan"dır. Rəhim Nurəddinin atası
mərhum Hacı Nəsirdən aldığı puldan maya tutub ildən-ilə alış-verişinin dairəsini
artırmasını heç vaxt unutmadı. Bu maya sayəsində o dəri və ipək alış-verişinə
girişmişdi və beləliklə, işi rast gətirib, varlanmışdı. Nurəddin başına gələn bütün
əhvalatları tamamilə Rəhimə nağıl etdi. Məsələdən tamamilə agah olan Rəhim
Nurəddini Hacı Nəsirin ona etdiyi yaxşılıq müqabilində, borcunu qaytarmaq məqsədi
ilə övladlığa götürdü. Bu gündən Nurəddin üçün yeni bir həyat başlandı. Rəhim
Nurəddini edadi məktəbinə qoydu. Nurəddin bu gündən atasının sağlığında olduğu
kimi, hər gün dərsə getməyə başladı. O, həyatındakı bu dəyişikliklər üçün çox
sevinirdi. Bu zamandan on il keçdi. Rəhimin evində səhər tezdən böyük qonaqlıq
tədarükü görülürdü. Bu qonaqlıq, Nurəddinin edadi məktəbini birinci dərəcədə təhsil
edib qurtarması münasibətilə yoldaşlarına verdiyi ziyafət idi. Bugün Nurəddinin
həyatında ən xoş günlərindən biri idi. Həmin gün Nurəddin dilənçi bir qadının
əlindən tutub içəriyə gətirir və məlum olur ki, bu qadın, Gülpəridir.
S.S.Axundov Gülpərinin dedikləri ilə oxucuya çatdırır ki, zülm heç vaxt yerdə qalmır

və yetim malını axıra kimi yemək olmur. “Nurəddin, allah-taala sənə etdiyim zülmün
əvəzində məni bir elə bəlaya düçar etdi ki, yeməyə çörək tapmayıb küçələrə düşdüm.
Sənin malına sahib olduqdan sonra bir-iki ilin ərzində Əmiraslan bütün varı qumarda
uduzub qurtardı. Sonra əvvəl şəhərdəki və ondan sonra kənddəki evləri satıb tələf
etdi. Hər şey əldən çıxandan sonra Əmiraslan məni qovub özü də qaçaq dəstəsinə
qoşuldu. Bir neçə müddət quldurluq edəndən sonra divan tərəfindən tutulub
asıldı. Məni də bir kişi alıb bu şəhərə gətirdi və bir azdan sonra məni atıb yox oldu.
İndi o gündən küçələrə düşüb dilənçilik edirəm”.
S.S.Axundov “Nurəddin” hekayəsində Rəhimin dediyi sözlər
ilə Nurəddinin əsl xarakterini göstərir. “Oğlum, indi rahat ola bilərəm, çünki sənə
verdiyim tərbiyənin meyvəsini bu gün gördüm. Mən səni oğulluğa götürməklə böyük
bir hünər etmədim, çünki mən ancaq yaxşılıq etdim. Bu isə hər kişinin işidir. Amma
sən yamanlığa yaxşılıq etdin. Bu isə ancaq sənin kimi ər kişinin işidir”.
S.S.Axundov “Nurəddin” hekayəsi ilə Azərbaycan uşaq ədəbiyyatına forma,
məzmun, üslub yenilikləri gətirmişdir.

Həcər Atakişiyeva

Azərbaycanın görkəmli yazıçısı, dramaturqu, jurnalisti, ictimai xadimi, "Molla Nəsrəddin" jurnalının qurucusu olan Cəlil Məmmədquluzadə Azərbaycanın ən qədim şəhərlərindən olan Naxçıvan şəhərində 1869-cu ildə anadan olmuşdur. Cəlil Məmmədquluzadə Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində yazıçı və jurnalist kimi xüsusi bir iz buraxmış ədibdir. Cəlil Məmmədquluzadə Azərbaycanda, eləcə də Yaxın Şərqdə "Molla Nəsrəddin" jurnalı ilə satirik jurnalistikanın əsasını qoyub. Cəlil Məmmədquluzadə publisistikası, nəsr və dram əsərləri ilə Azərbaycan ədəbiyyatını həm məzmunca, həm də formaca da zənginləşdirmişdir. Onun 1920-ci ildə qələmə aldığı “Anamın kitabı’’ dram əsərini oxuyan oxucu XX əsrin əvvəllərindəki Azərbaycan cəmiyyətindəki Vətənə, xalqa, ana dilinə olan laqeydliyi açıq bir şəkildə görür. Bu laqeydliyin Azərbaycan ziyalılarında daha çox olması ziyalıların səhv yol tutduqlarının başlıca göstəricisi idi. Cəlil Məmmədquluzadə bu laqeydliyi tənqid etməkdən heç vaxt əsla çəkinməmişdir. Ədib “Anamın kitabı’’ dram əsərində xalqın nicat yolunu milli kimlikdə, vahid, azad Vətən ideyası ətrafında birləşməkdə görür. “Anamın kitabı’’ əsəri üç qardaş olan: Rüstəm bəyin, Mirzə Məmmədəlinin və Səməd Vahidin geyimlərinin, danışıqlarının, həyata baxış tərzlərinin fərqlənməyi ilə bir ailənin daxilindəki uçurumu təsvir etməklə o dövrü oxucu gözündə canlandırır. Rusca ali təhsil almış və zehincə ruslaşmış Rüstəm bəy özünü "intelligent" sayır. O, geyim kimi pidjak, jilet və nişastalı yaxalı köynәk geyinir və çox zamanda eynәkdə və boğazında qalstuku olur. Onun digər qardaşı İranda oxumuş Mirzə Məmmədəli isə həm geyiminə, həm də danışdığı dil ilə qardaşlarından tamamilə fərqlənir. Onun başına uca İran börkü qoyur və əyninə isə uzun çuxa, gen şalvar, ağ corab geyinir. O, adəti üzrə başmaqlarını qapının ağzında çıxardıb yerdә diz üstә oturur və hәmişәdə әlindә tәsbeh vә gözündә eynәk olur. Onların ən kiçik qardaşları olan Səməd Vahid isə İstanbulda oxumuşdur. Onunda geyimi digər qardaşları kimi təhsil aldıqları yerin geyim tərzinə uyğundur. O, başına qırmızı fəs qoyur və әyninә pidcak, jilet, ağ yaxalı köynәk vә qalstuk geyinir.Gözlərində isə eynәk olur. Bu üç qardaşın geyimləri kimi zövqləri, dünyagörüşləri də bir-birinin tamamilə əksidir. Ataları mərhum Əbdüləzim oğlanlarından fərqli olaraq, vətənpərvər və milli ənənələrə bağlı bir kişi olmuşdur. Qardaşların milli ənənələrdən tamamilə uzaq düşmələri demək olar ki, onları biri-birinə tamamilə yadlaşdırdı. Onlar biri-birinə o qədər yadlaşdı ki, artıq bir ailədə, bir otaqda belə yaşaya bilməyəcək vəziyyətə çatdılar. Ədibin “Anamın kitabı’’ dram əsəri dörd mәclisdәn ibarətdir. Dramaturq bu üç qardaşın dostlarınında eynilə özləri kimi olduğunu təsvir edir. Əsərdə yaradılan Aslan bәy obrazı hәr cәhәtdәn Rüstәm bәyә oxşayır. Mirzә Bәxşәli obrazıda hәr cәhәtdәn Mirzә Mәhәmmәdәli ilə eynidir. Hüseyn Şahid də hәr cәhәtdәn Sәmәd Vahidә oxşayır. Müəllif bu obrazlarla cəmiyyətdəki uçurumun genişliyini oxucuya çatdırmışdır. Dramaturq əsərin əvvəlində Rüstәm bәyin, Mirzә Mәhәmmәdәlinin vә Sәmәd Vahidin ümumi kabinәsinin təsviri ilə üç hissəyə parçalanmış vətəni əlaqələndirir: “Bir tәrәfdә böyük yazı stolu, üstündә qırmızı mahutdan örtük, yanında neçә dәnә sandalya, kitab şkafı, stolun üstündә vә şkafın içindә kitablar. Stolun üstündә telefon, mürәkkәb qabı, qәlәmlәr, kağızlar vә qeyri yazı әşyası. Bu-Rüstәm bәyin yazı stolu. Bir tәrәfdә qoyulub kitab qәfәsәsi üstә kitablar, yanında bir dәnә sandalya. Bura Sәmәd Vahidin yeri. Bir tәrәfdә qoyulub sandıq, içindә vә üstündә yekә vә qara cildli köhnә müsәlman kitabları. Sandığın yanında döşәk. Bu da Mirzә Mәhәmmәdәlinin yeri”.
Dramaturq əsərin əvvəlindən sonuna kimi qardaşları məşğul, bir dəqiqə belə işlərindən ayrıla bilməyən insanlar kimi təsvir edir. Rüstәm bәy əsərin əvvəlindən başlayaraq, lüğəti üçün yeni söz axtarır. Hər üç qardaş heç bir məsələdə ortaq qərara gələ bilmədiyi kimi bacıları Gülbaharında evlənmək məsələsində bir qərara gələ bilmirlər. Rüstәm bәy Gülbaharı Aslan bәyә, Mirzə Mәhәmmәdәli Mirzә Bәxşәliyә, Səməd Vahid isə Hüseyn Şahidә verək deyir. Qardaşların bu işindəndə bir mәtlәb hasil olmur. Dramaturq əsərdə Gülbaharın sözləri ilə qardaşların nə dərəcə yola gedə bilmədiyini göstərir. “Sizin mәnim barәmdә çalışmağınız әbәsdir; çünki mәn bilirәm ki, mәn bir kәsi xoşlasam da, sәn razı olsan, Mәhәmmәdәli dadaşım razı olmayacaq; Mәhәmmәdәli dadaşım razı olsa, sәn izin vermәyәcәksәn; hәr ikiniz dә xoşlasanız, Sәmәd dadaşım bәyәnmәyәcәk. Bir yadınıza salın, görün indiyә kimi mәnim üstümdә siz üç qardaşın neçә dәfә dava-mәrәkәsinә qonşular yığışıb tamaşaya. Yox-yox, mәn heç kәsә getmәk istәmirәm. Kaş siz bir-biriniznәn yola gedin”.
Cəlil Məmmədquluzadə “Anamın kitabı’’ dramında vətəni, doğma yurdu təmsil edən Qurban, Qәnbәr, Zəhra bәyim, Gülbahar kimi obrazlar yaratmışdır. Ədib əsərdə cәmiyyәti-xeyriyyәnin iclasında iştirak edən Gülbaharın sözləri ilə öz mövqeyini oxucuya çatdırır. “Vallah, sözün doğrusu budur ki, çobanların danışdığından savayı mәn bir söz başa düşmәdim”.
Cəlil Məmmədquluzadə “Anamın kitabı’’ dramında vətəninə, doğma yurduna layiqli olmayan üç qardaşın, yәni Rüstәm bәy, Mirzә Mәhәmmәdәli vә Sәmәd Vahidin mәnzilinin axtarılması, kitabxanalarının müayinә edilməsi, mәzmunlarının tәftiş vә tәhqiq edilməsi səhnəsində Rüstәm bәyin, Mirzә Mәhәmmәdәlinin vә Sәmәd Vahidin əsl simalarını açıb göstərmişdir. Ədib qardaşların soyadları ilə də onların əsl simasını ifşa edir. Rüstәm bәy özünü Rüstәm bәy Әbdülәzimof kimi, Mirzә Mәhәmmәdәli Mirzә Mәhәmmәdәli xәlәfi-mәrhum Ağa Әbdülәzim kimi, Səməd Vahid isə Әbdülәzimzadeyi Sәmәd Vahid kimi təqdim edir.
Cəlil Məmmədquluzadə “Anamın kitabı’’ dramında senzorun sözləri ilə müəllif mövqeyini ortaya qoyur. “Sizi belә qәlәmә veriblәr ki, siz üç qardaş söz bir vә hәmfikir olmusunuz ki, әvvәla, Rusiya islamlarını Türkiyә dövlәtinә tәrәf çәkib, ittihadi-müslimin cәmiyyәtinә iştirak edәsiniz. Saniyәn, axır zamanlarda Azәrbaycanda әmәlә gәlәn Hübbi-vәtәn vә Әdәmi-mәrkәziyyәt firqәsinin amalı yolunda çalışmaqdasınız ki, bir tәrәfdәn Qafqaz Azәrbaycanını, digәr tәrәfdәn İran Azәrbaycanını--ki, ibarәt olsun Tәbriz, Tehran, Gilan, Osmanlı vә İran Kürdüstanı, Urmu vә qeyrilәrә--bu vilayәtlәri bir-birinә ilhaq edib, müstәqil Azәrbaycan hökumәti әmәlә gәtirәsiniz vә salisәn bu fikirdәn dә uzaq deyilsiz ki, müsavat vә hürriyyәt әsaslarını kәndli vә әhli-kәsәbә içindә müntәşir edirsiniz ki, min il yuxuda olan camaat hökumәtin әsarәt zәncirini qırıb, özlәri üçün bir nicat yolu tapsınlar vә hәmin niyyәtlәrinizi әmәlә gәtirmәk yolunda lazımi mәtbuat cәm elәyib, qәlәm ilә çalışmaqdasınız”.
Cəlil Məmmədquluzadə “Anamın kitabı’’ pyesində Rüstәm bәyin monoloqu ilə XX әsrin bir çox ziyalılarını ifşa edir. “Hәlә indiyә kimi xalq bir şeyi başa düşmürdü. İndiyә kimi xalq deyirdi: mәrhәba-Әbdülәzimin oğlanlarına! Maşallah, biri Peterburqda elm tәhsil edib, biri İstambulda, biri Nәcәfül-әşrәfdә. Üçü dә, maşallah, oxuyub alim olub. Amma bundan sonra ağızlarda söylәnәcәk ki, haman üç alimlәrin biri (Mirzә Mәhәmmәdәliyә işarә edir) xüsüf-küsuf duası yazır; biri (Sәmәd Vahidә baxır) mәfailün fәilatün; biri dә ... (özünә baxır), vallah, mәn özüm dә heç başa düşmürәm ki, mәn nәçiyәm”.
Cəlil Məmmədquluzadənin "Anamın kitabı" pyesi yüksək ideyasına və dərin məzmununa görə bütün dövrlər üçün öz aktuallığını qoruyub saxlaya bilmişdir. Əsərdə qardaşlarının kitablarını yandıran Gülbahar qardaşlarının bir-birinə bu qədər yadlaşmalarına üsyan edirdi. Əsərdə öz milli köklərindən ayrılanların faciəsinə toxunulmuşdur. Cəlil Məmmədquluzadə “Anamın kitabı’’ əsəri üç qardaşın komediyası, ananın faciəsi, Gülbaharın isə dramıdır. Əsər Azərbaycanın milli birliyinə həsr olunub.
Həcər Atakişiyeva

2022-ci il dekabr ayının 19-da Beynəlxalq Qarabağ Forumunun təşəbbüsü və Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti Tarix və Coğrafiya fakültəsinin Azərbaycan tarixi kafedrasının təşkilatçılığı ilə “Arsak: tarix və müasirlik” elmi seminarı keçirilmişdir. Tədbir Azərbaycan Respublikasının himninin ifası və torpaqlarımızın azadlığı, suverenliyinin bərpası uğrunda canından keçmiş şəhidlərin xatirəsinin yad edilməsi ilə başladı.
Seminarın moderatoru Azərbaycan tarixi kafedrasının müdiri, tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Naibə Əhmədova mövzunun aktuallığını, araşdırılmasının vacibliyini, bu sahədə yeni tədqiqatların aparılmasına ehtiyac olduğunu qeyd etdi. Uzun müddətdir ki, Arsak regionu, onun tarixi, etnik və siyasi mənsubiyyəti, adın etimologiyası ilə bağlı üzdəniraq alimlər tərəfindən saxtakarlıq edilir, beynəlxalq rəydə Arsak adının və tarixinin guya ermənilərə aid olması ilə bağlı yanlış təsəvvürlərin formalaşdırılmasıa səy göstərilir. Əslində bu adın və tarixi bölgənin ermənilərə heç bir aidiyyatı yoxdur, Azərbaycana mənsub olduğu isə müasir araşdırmalarda danılmaz faktlarla sübuta yetirilir. “Arsak: tarix və müasirlik” elmi seminarının keçirilməsi bu faktların bir daha gündəmə gətirilməsi, elmi müzakirələrin aparılması, məqalə və digər materialların müxtəlif dillərdə çap olunaraq beynəlxalq birliyə təqdim olunmasına xidmət edir.
Sonra elmi seminarı giriş sözü ilə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin Tarix və Coğrafiya fakültəsinin dekanı dosent Asif Axundov açdı, elmi seminarların, konfransların keçirilməsinin vacibliyini vurğuladı, seminarın işinə uğurlar arzuladı.

Beynəlxalq Qarabağ Forumunun koordinatoru, iqtisadiyyat üzrə fəlsəfə doktoru Şamil Mehdi çıxışında məlumat verdi ki, 2021-ci ilin dekabr ayında “Arsak: tarix və müasirlik” adlı beynəlxalq elmi konfrans keçirildi və onun materialları Azərbaycan, ingilis və rus dillərində nəşr olundu. Növbəti konfransın 2023-cü ildə keçirilməsi ilə bağlı qərar qəbul olunub. Bu konfransların keçirilməsinin əsas məqsədi elmi mərkəzlər, elmi araşdırmaçılar arasında birbaşa əlaqələrin yaradılması, gənc tədqiqatçıların cəlb edilməsi və onların qədim və müasir xarici dillərə yiyələnmələrinin stimullaşdırılmasıdır.
Tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Firdovsiyyə Əhmədova sürətlə dəyişən dünyada informasiyanın nə qədər əhəmiyyətli olmasını qeyd etdi və buna görə də aparılan tədqiqatların, araşdırmaların nəticələrinin həm ölkə daxilində, həm də ölkədən kənarda aktiv şəkildə yayılmasının vacib olduğunu göstərdi. Türkiyə, Rusiya, Ukrayna və digər ölkələrin alimləri ilə birgə aktual mövzuların işlənməsi, elmi saxtakarlıqların ifşası, tarixi həqiqətlərin üzə çıxarılması işi davamlı olmalıdır.
Tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Akif Nağı çıxışında yüzillər boyu ermənilərin həyata keçirdikləri saxtakarlıqların kökünün araşdırılması, onların yalanlarının səbəbləri və gələcək mənfur niyyətləri barədə faktları açıb göstərməklə ermənilərin “alimliyinin” ifşasının zəruriliyini qeyd etdi. Bunun üçün isə Azərbaycan tarixinə yeni elmi yanaşma, yeni baxış tələb olunur. Müasir imkanlardan-elektron kitabxanalar, arxiv materialları, qədim xəritələr, müxtəlif nəşrlərdən effektiv istifadə olunmalı, müxtəlif dillərdə informasiya resursları yaradılmalıdır.

BDU-nun tarix fakültəsinin Arxeologiya və Etnoqrafiya kafedrasının müdiri, tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Kərəm Məmmədov “Qafqazın qədim tarixi ilə bağlı erməni saxtakarlığı”, türkoloq Bəxtiyar Tuncay “Albanların dili və ədəbiyyatı”, AMEA-nın A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun elmi işçisi, gənc tədqiqatçı Leyla Babazadə “Albaniyanın siyasi tarixinin əsas problemləri” mövzusunda məruzə etdilər. Məruzələr seminar iştirakçıları tərəfindən maraqla qarşılandı.
Tarix üzrə fəlsəfə doktoru Ramin Əlizadə “Alban Ərsaklar sülaləsinin mənşəyi və Qarabağın qədim əhalisi” adlı məruzə etdi. O qeyd etdi ki, “Birinci Dünya müharibəsi illərində Böyük Britaniyanın Xuzistanda baş konsulu olan P. Sayks “Persiya tarixi” kitabında Parfiya dövlətini yaradan Ərsak sülaləsinin Turan tayfasına mənsub olduğunu və parn adlandığını, həmçinin dahelər kimi tanınan şimal köçərilərinin bir qolu olduğunu qeyd edir. O, e.ə. I minillikdə Yaxın Şərqdə siyasi güclərin ardıcıl olaraq hakimiy¬yət sürmələrinə nəzər salaraq yazır: “Samilər Babil və Aşşur imperiyalarında Midiya və Persiya ariləri güclənənə qədər öz hakimiyyətlərini qoruyub saxlamışdılar. III əsrdə arilər yenidən üstün mövqeyə yiyələnənə qədər isə beş əsr boyunca bir Turan irqinin hakimiyyəti altında idilər”. Burada P. Sayks Turan irqi dedikdə Parfiyanın Ərsaklar sülaləsini nəzərdə tuturdu”.
Məruzələrdən sonra müzakirələr başlandı, məruzəçilərə suallar verildi.
Seminarın işində Beynəlxalq Qarabağ Forumunun üzvləri, ADPU-nun rəhbərliyi, Tarix və Coğrafiya fakültəsinin professor-müəllim heyəti, tələbələr iştirak edirdi. Tələbələrdən Amil Hümbətov, Nabat Əliyeva, Sənubər Bilalzadə, Balağa Gözəlov və başqaları onları maraqlandıran suallarla alimlərə müraqciət etdilər.
Sonda seminar iştirakçıları bu cür elmi seminar və konfransların davam etdirilməsi haqqında qərar qəbul etdilər.

Beynəlxalq Qarabağ Forumunun mətbuat xidməti

Ankarada Azərbaycan Respublikasının Türkiyə Respublikasındakı Səfirliyi və TÜRKSOY-un birgə təşkilatçılığı ilə TÜRKSOY binasında Ümummilli lider Heydər Əliyevin anım gününə həsr olunmuş "Heydər Əliyev və TÜRKSOY" adlı tədbir keçirilib. Bu haqda səfirlikdən redaksiyamıza verilən məlumatda bildirilir.
Azərbaycan və Türkiyədən millət vəkillərinin, diplomatik korpusun nümayəndələrinin, dövlət rəsmilərinin, ziyalıların, qeyri-hökumət təşkilatlarının təmsilçilərinin və ictimaiyyət nümayəndələrinin iştirak etdiyi tədbir Ümummilli liderə həsr olunmuş foto və kitab sərgisinin açılışı ilə başlayıb. İştirakçılara Ulu öndər Heydər Əliyevin mənalı həyat və fəaliyyəti ilə bağlı məlumat verilib.
Tədbirdə nümayiş etdirilən qısa filmdə Heydər Əliyevin TÜRKSOY-la bağlı fikirləri və təşkilatla keçirtdiyi görüşlər əksini tapıb.
TÜRKSOY Baş katibi Sultan Rayev açılış çıxışı edərək, Ümummilli liderin TÜRKSOY-un yaranmasında rolunu və təşkilata göstərdiyi xüsusi diqqətdən danışıb.
Azərbaycanın Türkiyədəki səfiri Rəşad Məmmədov çıxış edərək, Heydər Əliyevin Azərbaycan tarixindəki mühüm rolundan, Azərbaycan dövlətçiliyinin yaranmasındakı xidmətlərindən danışıb, Ulu öndərin türkdilli dövlətlərlə əməkdaşlığa verdiyi xüsusi diqqəti vurğulayıb.

Ulu öndər Heydər Əliyev haqqında xatirələrini danışan Ankara Universitetinin rektoru Nəcdət Ünüvar Ümummilli liderlə görüşləri zamanı onun Türkiyəyə olan sevgisinə yaxından şahid olduğunu qeyd edib.
Rektor Ümummilli lider Heydər Əliyevin xatirəsini əbədiləşdirmək məqsədilə onun universitetin həyətində əkdiyi ağacın dibinə Azərbaycanın müxtəlif bölgələrindən gətirilmiş torpağın səpildiyini bildirib.
Azərbaycan Milli Məclisinin deputatı Hikmət Babaoğlu tədbirdə çıxış edərək Ümummilli lider Heydər Əliyevin XX əsrdə Azərbaycan mədəniyyətinin formalaşmasına verdiyi töhfədən danışıb.
Türkiyə - Azərbaycan Parlamentlərarası Dostluq Qrupunun rəhbəri Şamil Ayrım Azərbaycan - Türkiyə münasibətlərinin strateji müttəfiqlik səviyyəsinə ucalmasına diqqət çəkib. Deputat 44 günlük Vətən müharibəsində Türkiyənin Azərbaycana göstərdiyi dəstəyi vurğulayaraq Türkiyənin hər zaman Azərbaycanla bərabər olacağını bildirib.
Türkiyə - Azərbaycan Dostluq, Əməkdaslıq və Həmrəylik Fondunun rəhbəri Aygün Attar Ulu öndərin liderlik keyfiyyətlərini, Vətən sevgisini, xalqa bağlılığıni vurğulayıb, onun türk dövlətlərinin birliyinin əsasını qoyduğunu diqqətə çatdırıb.
Azərbaycan Milli Məclisinin üzvü, Azərbaycan -Türkiyə Parlamentlərarası İşçi Qrupunun rəhbəri Əhliman Əmiraslanov Heydər Əliyevin hələ SSRİ rəhbərliyində olduğu dövrdə türk respublikalarında elm, mədəniyyət və təhsilin inkişafı üçün gördüyü işlərdən bəhs edib.
Onun yalnız Azərbaycanda deyil, bütün türk dünyasında xalq məhəbbəti qazandığını qeyd edib.
Çıxışlardan sonra TÜRKSOY-un yaranması və fəaliyyətindən bəhs edən "TÜRKSOY-un kutlu yolu" adlı kitabın təqdimatı keçirilib.
Kitabı hazırlayan Sabir Şahtaxtı çıxış edərək kitabın ərsəyə gəlməsi prosesi barədə məlumat verib. Bildirib ki, kitab TÜRKSOY-a xüsusi diqqət yetirən Ümummilli lider Heydər Əliyevin sözləri ilə başlayır.
Avrasiya Yazıçılar Birliyinin sədri Yaqub Öməroğlu TÜRKSOY-un türk dövlətləri tərəfindən yaradılmış ilk təşkilat olduğunu diqqətə çatdırıb və bu təşkilatın uğurunun türk dövlətlərinin digər təşkilatlarının yaranmasına gətirib çıxardığını qeyd edib.
Tədbirin sonunda fəxri fərmanlar və Sabir Şahtaxtıya adıçəkilən kitaba görə TÜRKSOY-un təsis etdiyi "Əhməd Cavad -130" medalı təqdim edilib.

Moskvadakı Nizami Gəncəvi adına Azərbaycan Ədəbiyyatı Auditoriyasında Ömər Faiq Nemanzadənin 150 illik yubileyi qeyd edlib

Rusiyanın paytaxtı Moskvada Azərbaycan milli mətbuatının böyük nümayəndəsi, görkəmli publisist, tanınmış maarifçi və ictimai xadim Ömər Faiq Nemanzadənin anadan olmasının 150 illiyinə həsr olunmuş tədbir keçirilib.
Rusiya Xalqlar Dostluğu Universitetinin (RXDU) Filologiya fakültəsinin Nizami Gəncəvi adına Azərbaycan Ədəbiyyatı Auditoriyasında baş tutan yubiley tədbiri “Moskva vilayəti azərbaycanlılarının milli-mədəni muxtariyyəti” regional ictimai təşkilatının dəstəyi ilə gerçəkləşdirilib.
Tədbirdə yubilyarın nəvələri Fuad Pepinov və Aytən Pepinova, filologiya fakültəsinin dekan müavini Nikolay Bandurin, rus və xarici ədəbiyyat kafedrasının müdiri, professor Aleksandr Kovalenko, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Şərqşünaslıq İnstitutunun aparıcı elmi işçisi Solmaz Rüstəmova-Tohidi, Əhməd bəy Ağaoğlu Fondunun direktoru Nigar Axundova, Azərbaycanın Rusiyadakı səfirliyinin nümayəndəsi Aygün İmanova, Rusiya Azərbaycanlı Gənclər Birliyinin (AMOR) məsul katibi Ceyhun Hüseynov, Azərbaycan və Ahıska türklərinin diaspor təşkilatları, jurnalistlər və universitetin tələbələri iştirak ediblər.
Tədbir iştirakçılarını salamlayan RXDU Filologiya fakültəsinin dosenti Anar Həsənov bildirib ki, Omər Fair Nemanzadəni haqlı olaraq XX əsrin birinci rübündə Azərbaycan cəmiyyətinin vicdanının təcəssümü olan maraqlarının fərdləşdirilmiş ifadəçisi hesab etmək olar. “Ömər Faiq Nemanzadə öz yaradıcılıq missiyasını əsl vətənpərvər məsuliyyəti ilə yerinə yetirib. Azərbaycan xalqının dəyərlərini öz yaradıcılığında təbliğ edib. O, bütün müsəlman Şərqində məşhur olan “Molla Nəsrəddin” satirik jurnalının həmtəsisçisi olmaqla milli jurnalistikanın formalaşmasında və inkişafında mühüm xidmətlər göstərib. Vətənə sədaqətin nümunəsi olub”, - deyə A.Həsənov vurğulayıb.
Məruzəçi qismində çıxış edən tarix elmləri doktoru Solmaz Rüstəmova-Tohidi görkəmli ədibin ictimai-siyasi baxışlarına, geniş maarifləndirici və publisistik fəaliyyətina diqqəti cəlb edib, onun çoxşaxəli yaradıcılığından parlaq nümunələr gətirib. Ana dilinə sevgini vətənə məhəbbətin ən vacib şərti sayan geniş erudisiyalı, fədakar qələm sahibinin doğma xalqının mədəni dirçəlişi, istiqlalı və xoşbəxt gələcəyi naminə bilik və bacarığını əsirgəmədən əzmlə mübarizə apardığını xatırladıb.
Azərbaycanlı alim əlavə edib ki, bu il Bakıda Ö.F.Nemanzadənin anadan olmasının 150 illiyinə həsr olunmuş müxtəlif tədbirlər keçirilməkdədir. Nizami Gəncəvi adına Azərbaycan Ədəbiyyatı Auditoriyasında təşkil edilən xatirə gecəsi isə bu tədbirlərin arasında xüsusi yer tutacaq. Çünki bu mədəni hadisə istər Rusiyada yaşayan həmvətənlərimiz, istərsə də Rusiyanın nüfuzlu universitetinin professor-müəllim və tələbə heyəti arasında tanınmış Azərbaycan xadimi və ədibinin şəxsiyyətinə olan marağın sübutudur.
Tədbirdə çıxış edən professor Aleksandr Kovalenko, professor Kamran Rüstəmov və “Moskva vilayəti azərbaycanlılarının milli-mədəni muxtariyyəti” regional ictimai təşkilatının sədri Elşən İbrahimov Azərbaycan ədibinin şəxsiyyətini kifayət qədər təhlükəli bir dövrdə satira janrına üz tutan cəsur şəxsiyyət kimi səciyyələndiriblər. Azərbaycançılıq məfkurəsinin Ömər Faiq Nemanzadənin publisistik irsinin başlıca leytmotivini təşkil etdiyini, bu cür maarifləndirici tədbirlərin həm Azərbaycan diasporunun nümayəndələri, həm də gənc filoloqlar, alimlər və tələbələr üçün əhəmiyyətini nəzərə çatdırıblar.
Babasının xatirəsinə nümayiş etdirilən yüksək ehtirama görə Fuad Pepinov ailələri adından təşkilatçılara və tədbir iştirakçılarına minnətdarlığını bildirib. “Əsas məqsədi Azərbaycan jurnalistikasının banilərindən birinin, xalq ziyalısının nümayəndəsinin xatirəsini yaşatmaq olan gecənin keçirilməsi müasir dövrümüzdə çox aktualdır. Bu, milli jurnalistika tarixi, gənc nəslin vətənpərvərlik və Vətənə məhəbbət ruhunda tərbiyə edilməsi baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir”, - deyə o, qeyd edib.
Moskva vilayəti azərbaycanlıları milli-mədəni muxtariyyəti adından Bakıdan bu tədbirdə iştirak etmək üçün gəlmiş S.Rüstəmova-Tohidiyə təşəkkür plaketi təqdim edilib.
Xatırladaq ki, Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev bu il “Ömər Faiq Nemanzadənin 150 illik yubileyinin qeyd edilməsi haqqında” Sərəncam imzalayıb.

Yubiley tədbirindən şəkillər: