Milli rəqslərimiz İsveçrəni fəth edir

loz2

Azərbaycanın İsveçrə Konfederasiyasındakı səfirliyindən saytımıza ünvanlanan xəbərdə bildirilir ki, Lozanna Multikultural Festivalında Azərbaycan milli rəqsləri ifa edilib.

Sentyabrın 10-da İsveçrədə Lozanna Multikultural Festivalında həmvətənimiz Mariya Xan-Xoyskaya Martinyolinin Azərbaycan milli rəqslərini layiqincə ifa edib. Mariya Xan-Xoyskaya Martinyoli İsveçrədə “İrs” uşaq rəqs qrupunun hazırlanması ilə də mədəniyyətimizi təbliğ edir.

loz3

loz1

Əhməd bəy Ağaoğlunun yaradıcılığında kulturoloji fikir

Ahmed bey Agaoglu

Əhməd bəy Ağaoğlunun yaradıcılığının böyük bir hissəsini kulturoloji fikir tariximizin öyrənilməsi təşkil edir. Əhməd bəy milli kulturoloji fikirdə mədəni qələbənin qazanılmasını Azərbaycan xalqının Qərb mədəniyyətinə meyillənməsində görürdü. Ə.Ağaoğlu yaradıcılığında mədəniyyətin tarixi tipologiya problemlərinə daim nəzər salmışdır. O, dünyada üç böyük mədəniyyətin olduğu fikrini irəli sürmüş və bu fikri dəstəkləmişdir. Şərq mədəniyyətini və Budda-Brahma mədəniyyətini bütün dünyaya hakim olan Qərb mədəniyyətinə məğlub olmaqda günahlandırırdı. Ə.Ağaoğlu yaradıcılığında ən çox toxunduğu mövzulardan biri də məhz mədəniyyət anlayışıdır. O,“Mədəniyyət demək - həyat tərzi deməkdir” - fikrini həyat və yaradıcılığında rəhbər tutmuşdur. Ə.Ağaoğlunun Azərbaycan kulturoloji fikir tarixindəki yeri danılmazdır. Ə.Ağaoğlunun dünyagörüşü və kulturoloji fikri dövrün ziddiyyətləri ilə əlaqədar olaraq, mürəkkəbdir. O, mədəniyyət və maarif anlayışlarının ayrılmazlığını öz əsərlərində dönə-dönə vurğulayırdı və mədəniyyəti “Yaxşıları özündə birləşdir” prinsipində görürdü. Əhməd bəy İslam mədəniyyətindən Quranı kamil şəkildə dərk edib, onun şərtlərinə əməl etməyi məsləhət görürdü. Qərb mədəniyyətindən isə elmvə texnikanı dərindən öyrənməyi tövsiyə edirdi. Ə.Ağaoğlu Azərbaycan xalqı üçün tərəqqini elm və təhsil sahəsində uğur qazanmaqda görürdü. Bununda yolunu xalqın maarifləndirməsində olduğunu bildirirdi. Əhməd bəy Ağaoğlunun əsərləri onun kulturoloji görüşlərini tamamilə əks etdirə bilmişdir. Dünya mədəniyyətşünasları mədəniyyət tarixinin inkişaf mərhələlərinin müxtəlifliyini dünyanın müxtəlif ölkə və xalqlarının mədəniyyətlərinin müxtəlifliyi ilə əlaqələndirmişlər. Dünya sivilizasiyalarında daim müxtəlif yerdəyişmələr olmuşdur, bu dəyişmələr Şərqdən Qərbə, bəzi hallarda isə Qərbdən Şərqə doğru baş vermişdir. XX əsrin əvvəllərində artıq Türkiyə və Azərbaycanda modern Qərb dəyərləri tarixə “yeniləşmə”, “müasirləşmə”, “qərbliləşmə” kimi adlar şəklində daxil olmuşdur. Azərbaycanda müasirləşmə prosesi dövlət səviyyəsində deyil, qabaqcıl ziyalılar tərəfindən aparılırdı. Buna görə də, Azərbaycanda qərbliləşmə prosesi ciddi nəticələr verə bilməmişdir. Əhməd bəy Ağaoğlu kulturoloji fikrində ifrat qərbçi mövqeyi ilə tanınırdı. Əhməd bəy Ağaoğlu Avropa mədəniyyətinin uğurunu onların elm və texnika sahəsində qazandıqları nailiyyətlər ilə əsaslandırırdı. XX əsrin I yarısında Azərbaycanda mədəniyyət məfhumu cəmiyyətin maddi və mənəvi həyatına köklü dəyişikliklər gətirməyi bacardı. Tarixi şəraitin özü bu vəziyyəti formalaşdırdı. Azərbaycan Rusiya və İranın tərkibində iki yerə bölünmüşdü. Şimali Azərbaycanda da Rusiyadakı kimi 1905-1907-ci illər inqilabının, birinci Dünya müharibəsinın və vətəndaş müharibələrinin təsiri görülürdü. Azərbaycanda da ictimai-siyasi fəallıq özünü açıq bir şəkildə göstərirdi. Azərbaycan mütəfəkkirləri də öz növbələrində bu prosesdən kənarda qalmırdılar.
XX əsrin I yarısında Azərbaycanda kulturoloji fikrin daha çox inkişaf etdiyi açıq bir şəkildə görülürdü. XX əsrin əvvəllərində artıq “mədəniyyət” anlayışına dair fikirlər dövrü mətbuatın mərkəzində dayanırdı.
XX əsrin birinci yarısında Azərbaycanda başqa sahələrdə yaranan çətinliklər kimi kulturoloji fikir də müəyyən çətinliklərlə və maneələrlə qarşılaşdı. Bu çətinliklərə baxmayaraq inkişaf edib, millətin inkişafına tərəqqisinə istiqamətlənə bildi. XX əsrin ilk onilliklərində Azərbaycan kulturoloji fikri Şərq ilə Qərb arasında körpü rolunda idi. Həmin ideoloji düşüncələr çərçivəsində mədəniyyət probleminə dair fikir və mülahizələr Əlibəy Hüseynzadənin, Əhməd bəy Ağaoğlunun, Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin, Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin, Hüseyn Mirzə Camalovun, Ömər Faiqin, Hacı İbrahim Qasımovun, Hüseyn Cavidin, Mikayıl Müşfiqin, Əhməd Cavadın, Üzəyir Hacıbəylinin və digərlərinin yaradıcılığında öz əksini tapmışdır. İctimai-siyasi, fəlsəfi baxışların geniş vüsət alması qaçılmaz hala çevrilir, azadlıq hərəkatının miqyası getdikcə genişlənirdi. Bu dövrdə artıq inqilabi və demokratik dünyagörüşün formalaşması, ictimai fikrin siyasi mübarizə ilə əlaqələndirilməsi üçün bacardıqlarından da artığını edən Əlibəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu, Məmməd Əmin Rəsulzadə, Üzəyir bəy Hacıbəyli bu proseslərdə xalq üçün böyük xidmətlər etmişdilər. Ə.Ağaoğlunun Azərbaycan kulturoloji fikir tarixində böyük xidmətləri olmuşdur. Əhməd bəy Rusiya və Qərbi Avropada tanınmış şərqşünas - alim, publisist, ictimai xadim və ideoloq olmuşdur. Əhməd bəy Ağaoğlunun dünyagörüşü və ictimai fəaliyyəti mürəkkəb olması ilə yanaşı eyni zamanda bir qədər də ziddiyyətli olmuşdur. Görkəmli mütəfəkkirin mədəniyyətə baxışı onun yazmış olduğu çox dəyərli əsərlərində - “Üç mədəniyyət”, “Azərbaycanın əhəmiyyəti”, “Türk hüquq tarixi”, “Sərbəst insanlar arasında”, “Sərbəst insanlar ölkəsində”, “İslama görə və islamda qadınlıq’’və digərlərində öz əksini tapmışdır. Ağaoğlunun ədəbi irsinin çox mühüm və qiymətli bir hissəsini bədii-fəlsəfi və publisist məzmunlu traktatlar təşkil edir. Bu əsərlərdə utopik sosializm, xalq hakimiyyəti, mənəvi təkamül, müasirləşdirmə ideyaları, əməkçi insanın qüdrətinə və gələcəyinə inam əksini tapmışdır. Ə.Ağaoğlu əsərlərində daim qeyd edirdi ki, mədəniyyət və maarifin tərəqqisi milli istiqlaliyyətin qazanılmasından keçir. Əhməd bəy tərəqqiyə çatmağın yolunu yenidən tərbiyələnməkdə görürdü. O, öz növbəsində məqsədinə nail olmaq üçün yollar da axtarırdı. Əhməd bəy bunun yolunu Quranın kəlamlarını dərindən bilib, onlara əməl etməkdə və eyni zamanda Avropanın mədəni xalqlarının ən yaxşı ənənələrini tətbiq etməkdə, elmi və texniki nailiyyətləri dərindən öyrənməkdə görürdü. Müsəlman xalqlarının yüksəlişinin bu şərtlərə əməl olunmasında olduğunu bildirirdi. Əhməd bəy hər zaman Azərbaycan xalqının dünya miqyasında tanınmağının yolunu elm və təhsildə görürdü. Buna görə də bütün səyləri ilə bacardığı qədər xalqın maarifləndirilməsinə çalışırdı. Artıq XX əsrin əvvəllərində Əhməd bəy Ağaoğlu “Asiyanın oyanması” dövründə Şərq vəQərb mədəniyyətləri arasındakı anlaşılmazlıqların aradan götürülməsinin mümkünlüyünü irəli sürən bir mütəfəkkir olmuşdu.
Ə.Ağaoğlunun “Üç mədəniyyət” əsərini milli kulturoloji fikrin tarixi qaynağı hesab etmək olar. Müasir Azərbaycan milli kulturologiyasının öyrənilməsində Ağaoğlunun “Üç mədəniyyət” əsərinin böyük rolu vardır. Əhməd bəy Ağaoğlunun kultuoloji görüşlərini əks etdirən bu traktat onun yaradıcılığının şah əsəridir.
Əhməd bəy mədəniyyətdə böhran, tənəzzül, geriləmə və onlara əks olan tərəqqi, intibah, çiçəklənmə hallarının törənmə və yaranma səbəblərini izah edirdi və onları qarşılaşdırırdı. Şərq və Qərb mədəniyyətlərinin “məğlub” və “qalib” edən şərtləri bir-biri ilə müqayisə edirdi. Müasir, sivil dünya mədəniyyətinin çökməkdə olan mədəniyyətlərin hesabına yarandığını qeyd edirdi. Ə.Ağaoğlunun fikrinə görə, hər millət mədəniyyət hadisəsini özünəməxsus şəkildə anlayır. Əhməd bəy bildirir ki, mədəniyyət müxtəlif millətlərin təfəkküründə formalaşan məfhumdur.
Ədib mədəni müxtəlifliyi tərəqqinin əsas şərtlərindən biri kimi görürdü. Milli özünəməxsusluğu mədəniyyətlərarası tərəqqinin şərtlərindən biri kimi analiz edirdi. Əhməd bəy bildirirdi ki, hər bir xalqın mədəniyyəti onun keçmişi, ənənəvi dəyərləri, dini inancları, mənsub olduqları milli kimlikləri, yerləşdikləri region ilə çox sıx bağlıdır. Ədib Avropanın digər mədəniyyətlər üzərində qələbə qazanmağının səbəbini yalnız elm və mədəniyyətdə uğur əldə etməsində görmürdü. Onun gəldiyi nəticəyə görə, Avropa mədəniyyəti başqa mədəniyyətlərə qalib gəlmişsə, o bu qələbəni bütün gücü ilə, bütün qüvvələri ilə, bütün səhvləri ilə birgə qazanmışdı.
Ə.Ağaoğlu Qərb mədəniyyətinin qələbə qazandığını bir çox əsərlərində təsdiqləyir. Ə.Ağaoğlunun fikrincə, “Mədəniyyət həyat tərzi deməkdir”. Mədəniyyət bir həyat tərzi olduğuna görə onda bütün tərzlər cəm olur.
Ə.Ağaoğlu “Üç mədəniyyət” traktatında həm keçmişin, həm öz dövrünün, həm də gələcəyin təsvirini vermişdir. Ədib azərbaycançılıq ideologiyasından çıxış edərək, ümumbəşəri dəyərlərə və Azərbaycan xalqının mədəni ənənələrinə söykənərək milli mədəni inkişaf konsepsiyasını yaratmağa çalışmışdır. Mədəniyyətşünas alim “Üç mədəniyyət” əsərində müsəlman xalqlarının milli tərəqqiyə çatmağı üçün Qərb mədəniyyətini öyrənməklərinin vacibliyini dönə-dönə qeyd edirdi. Əhməd bəy Qərbin dünyagörüşü və kulturoloji fikir cəhətdən sürətlə irəliləməsinin səbəbini onların ən azı üç Avropa dilini - fransızcanı, inciliscəni, almancanı bilmələrində görürdü. Qərbdə alim və ədiblərin demək olar ki,hamısı ortaq Avropa dillərini bilir. Məhz dil vasitəsilə onlar Avropa mədəniyyətini bu qədər geniş yaymağa və yaşatmağa nail ola bilirlər. Qərbdə ümumi götürdükdə mədəniyyət dili kimi yunan və latınca qəbul edilib və buna görə də mədəniyyətləri yaşadıb gələcək nəsillərə ötürmək üçün bu dilləri gənc nəslə uşaqlıqdan öyrədirlər. İslamda ərəbcə və farsca ortaq mədəniyyət dili olduğu kimi, Qərbdə də ortaq mədəniyyət dili latınca sayılır. Əhməd bəy Ağaoğlu Şərq mədəniyyətinin çökməsinin səbəbini Şərqdə hökmdarlara, Qərbdə isə qanunlara itaət edilməsi ilə əlaqələndirir.Ədib mədəniyyət anlayışını xarakterizə edərək onu - ailə, dövlət, hökumət, din, təlim-tərbiyə, əxlaq və s. kimi bölmələrdə təhlil edir. Ədib “Üç mədəniyyət” əsərində xalqın əxlaqının formalaşmasında dindən sonra ən çox təsir göstərmək gücündə ola biləcəklər kimi ədəbi və fəlsəfi əsərləri görür. Ə.Ağaoğlu qeyd edir ki, məktəblərimizdə tədris olunan Sədi Şirazinin “Gülüstan”ı və “Bustan”ı zamanla səviyyə cəhətdən uyğun gələ bilmir. Əhməd bəyində dünyagörüşü və kulturoloji fikri o idi ki, yenilikçi olmaq lazımdı zamanla uyğunlaşmaq lazımdı. Ədib milli tərəqqi üçün yeganə yol kimi Qərb mədəniyyətini görürdü. Əhməd bəy mədəniyyəti həyat tərzi adlandırırdı. Ortaq mədəniyyətin xalqları birləşdirmək gücündə olduğu fikrini irəli sürürdü. Ortaq mədəniyyətin xalqların xarici görünüşləri, qan, cins, rəng müxtəlifliklərinə rəğmən onlarıbirləşdirməyə qadir olduğunu bildirirdi. Bu mədəniyyət ortaqlıqları tərəflərarası mədəniyyətin ruhunu təşkil edirdi. Əhməd bəy bildirirdi ki, hər bir kəsin xarici görünüşü onun ruhunun, dünyagörüşünün, mədəniyyətinin təzahürüdür. Mədəniyyətşünas alim eyni zamanda bildirirdi ki, mədəniyyət məsələlərinin bir qismi maddi, digər bir qismi isə mənəvidir. Maddi qisim, məsələn, geyimlərin forması, binaların arxitekturası, ibadət və ayinlərin icra forması və sairələrdən ibarətdir. Mənəvi qisim isə düşüncə və mənəviyyata aid olduğuna görə daha genişdir. Ümumiyyətlə, hər bir xalqın mədəniyyətinin özünəməxsus bir düşünmə gücü, düşünmə tərzi, düşünmə zəkası vardır. Əksər hallarda mədəniyyətlər bu xüsusiyyətlərə sahibdirlər. Bununla yanaşı hər bir mədəniyyətin bir qəlbi, bir duyum tərzi vardır. Ortaq mədəniyyətə sahib olan xalqlarda ortaq bir əxlaqa, bir dəyər duyğusuna, ortaq yaxşı və pis, gözəl və çirkin görünüşə sahibdirlər.
Əhməd bəy Ağaoğluya görə İslam dini təhsil sisteminin və mədəniyyətin problemlərində islahatçı mövqedən çıxış edir. Məhz buna görə də Əhməd bəy İslam dinini mədəniyyətə, onun inkişafına zərər gətirməyən, elmə və təhsilə böyük önəm verən bir ideologiya kimi qiymətləndirmiş, onun daim elmi və mədəni inkişafa meylləndirən islahatçı mövqeyindən araşdırılımasına səy göstərmişdir. Ə.Ağaoğlu İslam dinini Şərqdən deyil, Qərbdə - Fransanın Sarbonna Universitetinin tarix - Şərq dilləri və məzhəbləri şöbəsində öyrənirdi. Əhməd bəyin islahatçı dünyagörüşünün bu qədər kəskin şəkildə formalaşmasında məhz bu səbəbin olması üstünlük təşkil edirdi.
Əhməd bəy Ağaoğlunun Avropada təhsil almasının, Qərb ədəbiyyatı, tarixi, mədəniyyəti ilə yaxından tanış olmasının, dünyagörüşünün formalaşması prosesinin məsul bir dövründə Xristian əqidəli mütəfəkkirlərin əhatəsində yaşamasının yaratdığı və yaşatdığı çətinliklərə baxmayaraq, Əhməd bəydə İslam dininə, onun peyğəmbərinə və ailə üzvlərinə (Əhli Beytə), Qurana dərin inam və etiqadına zərrə qədər də olsun bir azalma yarada bilməmişdir. Əhməd bəy İslama xüsusi hörmət bəsləyir, onun bəşər tarixində oynadığı mütərəqqi rolu yüksək qiymətləndirirdi. Əhməd bəyin fikrincə, mədəniyyətlər qəlb və beyində meydana gəlmişdir. Belə olan halda eyni mədəniyyət zümrəsi eyni baş ilə düşünər, eyni qəlb ilə duyar, eyni mənəvi duyğularla hiss edər. Əhməd bəy yaradıcılığında Avropa yaşam tərzi ilə başqa millətlərin yaşam tərzini müqayisə edərkən üstünlüyü Qərbə verir. Ağaoğlu yaradıcılığında İran cəmiyyətinin bəzi mənfi nəticələrini, “təzahürlərini” də önə çıxarmışdır. Məsələn, o Nəsirəddin şahla fransız dövlət başçısı Carnotun görüşü hadisəsini təsvir edərkən birinin - Nəsirəddin Şahın təkəbbürlü tərzini, göz qamaşdıran mücəvhərlərlə örtülü ədalı geyimini və Fransız dövlət başçısı Sadi Carnotun sadə qara geyimini, təvazökar davranışını müqayisə edərkən burada belə bir nəticəyə gəlir ki, mədəniyyət həyat tərzi kimi dəyərləndirilməlidir. Əhməd bəy onların hər ikisinin timsalında Şərqlə Qərbi müqayisə edir. Şahın bu ədasını Şərq despotizminin mahiyyətini göstərən açıq örnək kimi dəyərləndirir. Əhməd bəy Ağaoğlunun kulturoloji düşüncələrini Nəsrəddin Şahla bağlı başqa bir fikrində də aydın bir şəkildə görmək olur. Əhməd bəy qeyd edir ki, Nəsrəddin Şah gecə vaxtı küçədən keçərkən mantosunu çiynindən yerə atıb arxasınca gələn sədri-əzəmə hökmlə “götür!” - deyir. Sədri-əzəm dərhal uşaq kimi əyilib mantonu götürür və qolu üstə salıb Şahın arxasınca gedir. O, bu fikirləri ilə Şərqdə hökmdarın hökmlərinin sorğu-sualsız qəbul olunduğu fikrini təsdiqləyirdi. Əhməd bəy Şərqdə Qərbin azadfikirliliyinin olmamasını bu kimi qısa tarixi faktlara əsaslanan xatırlatmalarla sübut edirdi. Əhməd bəy Ağaoğlu iddialarını tarixi faktlarla əsaslandırmağı çox gözəl bacarırdı. Əhməd bəyin mədəniyyət anlayışı bölünməzlik, tamlıq prinsipinə əsaslanırdı. O, deyirdi ki, Qərb mədəniyyətinin üstünlüyünü və qələbəsini etiraf ediriksə, bu qələbənin yalnız elm, siyasi və ictimai təşkilata bağlamamalıyıq, mədəniyyətin bütünlükdə zehniyyətinə, görüş tərzinə, ruhuna, dünyagörüşünə,beyninə, şüuruna, qəlbinə, yaşam tərzinə, mühitinə bağlanmalıyıq. Qərb həyatı bizim həyatımıza bütünlükdə qələbə qazanıbsa demək ki, bizim təkcə geyimlərimiz deyil, beynimiz, ruhumuz, zehniyyətimiz də dəyişilib, Qərb həyatına uyğun olmalıdır.
Əhməd bəy Ağaoğlu mədəniyyətdə şəxsiyyət anlayışına aydınlıq gətirərkən, onu dil kimi millətin maddi varlığı hesab edirdi. Hər maddi vücudun da bir şəxsiyyəti vardır deyirdi. Kainatda eynilik yoxdur, insanlar şəxsiyyətləriylə mütləq surətdə digərlərindən ayrılırlar. Əhməd bəyin fikrincə, şəxsiyyətlər hansısa əxlaqla, hüquqla, memarlıqla fərqlənmir, inkişaf dərəcəsinə görə fərqlənir. Onun fikrincə, şəxsiyyəti yalnız hərəkətsizlik öldürür. İstər fərdlərdə və istərsə də millətlərdə həyat nə qədər hərəkətli və qüvvətlədirsə, şəxsiyyət də o qədər fəaldır. Əhməd bəy Ağaoğlu bildirirdi ki, bəşər tarixində cəmiyyətlərsiz din olsa da dinsiz bir cəmiyyətə rast gəlinməmişdir. Dinlərin sivilizasiyaların inkişafında, insanların həyat tərzində böyük rolu olmuşdur. Hər bir din cəmiyyətin tarixində, təhsil və incəsənətində böyük əhəmiyyətə malik olmuşdur. Böyük təsir qüvvəsinə malik olmuşdur. Din bəzən adət-ənənələrin arasında sıxışdırılaraq xalqaların yaranış xüsusiyyətlərindən qidalanaraq əsas mahiyyəti etibari ilə dəyişilmiş, öz həqiqi çərçivəsindən kənara çıxmağa məcbur olmuşdur. Əhməd bəy Ağaoğlu “Nədən bu günə qaldıq?” məqaləsində yazır ki, müsəlmanlar üçün nicat yolu ancaq Qurandır. Ondan başqa bizim qurtuluş yolumuz yoxdur. Əhməd bəy Avropa ilə Şərqi müqayisə edərək qeyd edir ki, Avropa necə cəhalətdən və zülmətdən Jan Husların, Lyüterlərın, Qalonilərın və Qromeylərin vasitəsilə çıxdısa müsəlmanlarda cəhalətdən və zülmətdən Quran vasitəsilə çıxacaqlar. Əhməd bəy Ağaoğlunun bu fikirləri onun dünyagörüşünü açıq bir şəkildə göstərir. Əhməd bəy savadlı, Avropa təhsili almış, Qərb, Avropa mədəniyyəti ilə tanış olmuş bir ziyalıdır. Mədəniyyətşünas alim Əhməd bəy böyük bir xalqın, millətin geridə qalmasının səbəbini Qurana olan inamın zəifliyində görürdü və eyni zamanda çıxış yolunuda Quranda axtarmağı məsləhət görürdü. Əhməd bəyin yaradıcılığındakı kulturoloji fikrin əsas hissəsini İslam mədəniyyətinin müdafiəsi təşkil edir. Qərb cəmiyyətində belə bir fikir formalaşıb ki, müsəlman cəmiyyətində baş verən geriliyin, xaosun günahkarı təkcə İslam dinidir. Şərqi tərəqqi etməyə qoymayan İslamdır və bu din olmasaydı, Şərqdə hər şey tərsinə ola bilərdi.
Ə.Ağaoğlu Qərblə Şərq arasında uçurum yaradan bu fikirləri Qərbin özünün məqsədli şəkildə yaratdığını qeyd edirdi. O, bildirir ki, bu fikirlərin formalaşdırılmasında məqsəd islamın zərər görməsi olmuşdur. Bu fikrin tərəfdarlarının əsas məqsədi o idi ki, müsəlmanlar tərəqqiyə çatmaq üçün İslam dinindən imtina etməlidirlər. Ə.Ağaoğlu Qərbin bu fikirlərini əsla qəbul etmir və özünün dünyagörüşü səviyyəsində bu fikirləri qəbul edilməz sayırdı. Şərqlə Qərb arasında olan bu münaqişəyə özünün “Üç mədəniyyət” əsərində geniş bir şəkildə aydınlıq gətirirdi. Ə.Ağaoğlunun dünyagörüşünü təhlil edərkən onun İslam dininə və onun banisi Hz. Məhəmmədə olan fikirləri önəmlidir. O, dünya ədəbiyyatşünasları və şərqşünaslarının İslam dini və Hz. Məhəmmədə olan münasibətlərini kəskin şəkildə tənqid edirdi, onların fikirlərini əsassız olduğuna görə qəbul etmirdi. Əhməd bəy Hz. Məhəmmədi “dəvə sarvanı”, “yalançı ərəb peyğəmbəri” kimi adlarla adlandıran, parodiya edən, İslam peyğəmbəri haqqında “camaatı yoldan çıxaran vəbuynuzlu bir şeytan” adlandıran Dante, Şekspir, Volter, Leybnits, Qottinger, Marraqi və s. kimilərini dünyagörüşünə uyğun olaraq qəbul etməmişdir. Ə.Ağaoğlu Danteni məşhur “İlahi” komediyasında Hz. Məhəmmədi təhqir etdiyinə, Şekspir və Leybnitsini kütləni güldürmək üçün İslam peyğəmbərini lağa qoymalarına, Volterin Papa tərəfindən bağışlanmaq üçün peyğəmbərə uyğun olmayan sözlər işlətməsinə görə qəbul etmirdi və onları bu əsassız fikirlərinə görə tənqid edirdi. Əhməd bəy Ağaoğlu Şekspir, Volter, Monteskyö, Bethoven, Qriq, Mendelson, Puşkin, Lermontov kimi mütəfəkkirlər məhz azad fikirli cəmiyyət yarada bilər fikrində idi. Ə.Ağaoğlunun dünyagörüşünün formalaşmasında E.Renan, İ.Ten, Qaston Pari, Z.Oppert, Madam və Müsyö Diyolafya, Darmsteter kimi mütəfəkkirlərin böyük rolu olmuşdur. Ə.Ağaoğlu bu qədər Qərb sivilizasiyası ilə əhatə olunmasına baxmayaraq, o, özünün müsəlman kimliyinə sadiq qalmış, yaradıcılığında da Qərbə nisbətən Şərqə, Şərq sivilizasiyasına üstünlük vermişdir. Onun məqsədi Şərqi tənqid etmək deyildi, sadəcə nə yolu ilə olursa olsun Şərqdə yeni intibah yaratmaq istəyirdi. Əhməd bəy Şərqi sivilizasiyanın beşiyi sayırdı. Bu fikirlərini də günəş belə Şərqdə doğur və Qərbə də Şərqdən gedir deyərək təsdiqləyirdi. Əhməd bəyin yaradıcılığında sivilizasiyanın Şərqdəmi və ya Qərbdəmi təşəkkül tapması mübahisə predmenti olmayıb. O, qeyd edirdi ki, Şərqlə Qərb arasında heç bir düşmənçilik olmamalıdır. Ə.Ağaoğlu Şərqdə sivilizasiyanın tez yaranmasına baxmayaraq, gec inkişaf etməsinin bir səbəbi kimi də əlifbanı göstərirdi. Ərəb qrafikalı əlifbaların çətin öyrənilməsi tərəqqiyə problemlər yaradırdı. Ərəb əlifbasının öyrənilməsinin çətin olduğunu əsas gətirən Əhməd bəy əlifba dəyişikliyini labüd hesab edirdi. Müsəlman əhalisinin aciz olmalarının, dünya elmlərini çətin öyrənmələrinin səbəbini ərəb əlifbasında görən ədib əlifbaya tənqidi yanaşırdı. Ə.Ağaoğlunun dünyagörüşünün müsəlman cəmiyyətlərini tərəqqiyə çatdırmaq idi. O, bütün ömrü boyu buna çalışmışdır. Əhməd bəyin bu sahədə xalqı üçün etdikləri əvəzolunmazdır. O, müsəlman cəmiyyətində sivilizasiyanı daha geniş və daha sürətli yaymanın yolunu milli mətbuatın gücündə görürdü. Milli dildəki mətbuatın daha da çox geniş vüsət alması üçün Əhməd bəy əlindən gələni edirdi. Onun kulturoloji fikirlərinin əksəriyyəti də məhz milli mətbuat ilə bağlı idi. Əhməd bəy Şərqin mətbuata dair münasibətindəki laqeydliyi tənqid edirdi. Sivilizasiyaya aparan yolun mətbuatdan keçdiyini qeyd edirdi. O həmçinin mədəniyyəti yaymağında yolunu milli mətbuatın inkişafında görürdü. Əhməd bəyin kulturoloji düşüncələrinin təhlili zamanı açıq bir şəkildə görünür ki, o, Şərqdə mətbuatnə səbəbə inkişaf edə bilmir sualını geniş bir şəkildə araşdırmışdır. O, Şərq mətbuatının lazımsız məlumatlarla dolduğunu, yazı dili kimi çətin üslubun seçildiyini qeyd edirdi. O, Qərb və Şərq sivilizasiyalarını müqayisə edərkən, bu nöqsanlara təkcə Şərqdə deyil Qərbdə də rast gəlindiyini qeyd edir. Buna görə də Əhməd bəy Qərb mətbuatı ilə yanaşı Şərq mətbuatını da öyrənməyi məsləhət bilirdi. Ə.Ağaoğlu Qərbin sivilizasiyaya daha çox uyğunluğunu onların müşahidə qabiliyyətləri ilə əlaqələndirirdi. Yəni onlar müşahidə edir və yaxşı cəhətləri seçib onları öz həyatlarına tədbiq edirlər. Əhməd bəy qeyd edir ki, Şərqdə isə bu müşahidəçilik yoxdur. Şərq rəqibindəki irəliləyişi analiz edib, onu özündə tətbiq etmir. Uğursuzluğunda səbəbini Ə.Ağaoğlu məhz bunda görürdü. Ümumiyyətlə, Əhməd bəyin kulturoloji fikirlərinin mərkəzində mətbuat məsələsi dayanırdı. O, belə fikirləşirdi ki, Şərqin Qərbə inteqrasiya etməsi üçün onun mətbuatını öyrənməsi və bilməsi vacib şərtdir. Eyni zamanda Şərqin özündə də mədəniyyətin yayılması üçün mətbuat çox vacib amildir. Şərq mətbuatı da öz-özlüyündə həqiqətlərə əsaslanmalıdır. Şərqdə mümkün qədər çox qəzet və jurnal çap olunmasına başlanmalıdır. Xalqa həqiqətlər mətbuat vasitəsilə çatdırılmalıdır. Xalqın anlaması üçün mətbuatın dili sadə, üslubu isə təbii olmalıdır. Kütlənin bu mətbuatı oxumağa marağı olmalıdır, kütlənin maraq dairələrini əhatə etməyi bacarmalıdır. Mətbuat insanların informasiya ilə təmin olunmasını təmin etməlidir. Kütlənin beynəlxalq hadisələr barədə məlumatlandırılması yalansız bir şəkildə olmalıdır. Əhməd bəy öz oxucularını dönə-dönə Şərq və Qərb mətbuatını oxumağa çağırırdı. Onun dünyagörüşünün əsas qayəsi milli mətbuat idi. Əhməd bəy yaxşı bilirdi ki, mətbuat ictimai fikri formalaşdırmaq, onu istiqamətləndirmək, ictimaihadisələrə təsir etmək gücündədir. Yerli mətbuatın bu sahədə gücü danılmaz səviyyədədir. Mədəniyyət anlayışınıda insanlar arasında yayan, məktəbə, tədrisə, qadın azadlığına rəğbət doğurmaq gücündə olan da məhz mətbuatdır. Əhməd bəyin fikrincə, mətbuat sivilizasiyaya açılan bir pəncərədir. Köhnəliklə yenilik arasındakı körpüdür. Onun dünyagörüşünü daim ümumbəşəri problemlərin həlli formalaşdırmışdır.
Ə.Ağaoğlunun dünyagörüşünə görə Azərbaycanda kulturologiyanın inkişafı üçün milli Azərbaycan mətbuatının və Azərbaycan dilində nəşr olunan qəzet və jurnalların olması labüd idi. Məhz bu şərtləri dəyərləndirən Ə.Ağaoğlu Azərbaycan xalqında mətbu orqanlara maraq yaratmaq, eyni zamanda onları maarifləndirmək üçün Şuşada kitabxana-qiraətxana açdı. Azərbaycanın Şuşa şəhərindəki bu kitabxana elmi kitablarla, bədii ədəbiyyatlarla, mətbu əsərlərlə zəngin idi. Xalqı maarifləndirməyin əsas yolunu qəzet və jurnallarda görən Ə.Ağaoğlu Ə.Topçubaşovla birlikdə “Kaspi” qəzetinin redaktoru olur və müntəzəm olaraq, onun “Kaspi” mətbəəsində məqalələri çap olunur. H.Z.Tağıyevin maddi yardımı ilə Ə.Ağaoğlu “Həyat” qəzetinin nəşrinə başlayır. Əhməd bəy Ağaoğlunun redaktorluğu və müntəzəm şəkildə dərc olunduğu “İrşad”, “Tərəqqi” qəzetləri də xalqın maarifləndirməsində böyük xidmətləri olmuşdur. Əhməd bəy Ağaoğlunun çoxlu sayda məqalələri “Sirati-müstəqim”, “İslam məcmuəsi”, “Haqqa doğru”, “Hikmət”, “Türk yurdu”, “İstanbulda fransızca çıxan “Le Jeune Türk”, “Əkinçi” kimi qəzet və dərgilərdə çap olunmuşdur. Əhməd bəy Ağaoğlu Gəncədə yalnız iki sayını nəşr etdirə bildiyi “Türk sözü” adlı qəzetini də Azərbaycan xalqının maarifləndirməsinə xidmət etmək məqsədi ilə təsis etmişdi. Əhməd bəy Ağaoğlu İslam dinini kulturologiyanın özəyi hesab edirdi. O, yazırdı ki, İslam dini insaniyyət üzərində qurulub və insaniyyətə də xidmət edir. Kamil insan mədəniyyət daşıyıcısıdır. Onda qəlb yumşaqlığı, həlimlilik, mülayimlilik, mərhəmətlilik, riyakarlıqdan və zahirpərəstlikdən uzaqlıq kimi ülvi hisslər olmalıdır. Qəlbi hiylədən, fəsaddan, həsəddən, yaltaqlıqdan uzaq olmalıdır. Əhməd bəyin kulturoloji fikirləri onun “İslam, Axund və Hatifülqeyb” əsərində açıq bir şəkildə görülür. O, yazır ki, mədəniyyətli olmaq üçün tək geyiminə, təhsilinə önəm vermək bəs eləmir. Mədəniyyətli olmağın batini şərtləri də vardır. Gərəkdir ki, cibində sənin olmayan özgə malı olmasın, əyninə geyindiyin paltar özgə puluna, özgə haqqına alınmasın, oğurluq olmasın, ürəyində paxıllıq, həsəd, qəzəb, nifrət olmasın, gözlərində kin, kidurət, xəyanət olmasın, qulaqların qeybət, ədəbsiz söz eşitməsin və s. kimi şərtlərə əməl etmək insanı mədəniyyətli edir. Əhməd bəy dünyagörüşü etibarilə nə əkərsən, onu da biçərsən düşüncəsində idi. Ona görə də insanlara mədəniyyət qaydalarına əməl etməyi birinci özlərindən tələb etməyi onlara tövsiyə edirdi. O, qeyd edirdi ki, bu kulturoloji qaydalara əməl edə bilən insan xoşbəxtdir. Birinin nümunə olmasını tələb etmək asandır, çətin olan başqalarından tələb etdiyinə özünün əməl etməyindir. Əhməd bəy mədəniyyətə sahib olmağı acları doyurmaqda, kimsəsizlərə dayaq olmaqda, döyüləni müdafiə etməkdə, xəstəni ziyarət etməkdə, onun qayğısına qalmaqda, məzlumu himayə etməkdə, qısacası insanlıq etməkdə görürdü. Əhməd bəy Ağaoğlu mədəniyyət anlayışını Şərq və Qərb cəmiyyətləri üzərində izah edərək yazır ki, Qərb cəmiyyətinin mədəniyyətə yanaşması və yiyələnməsi Şərq cəmiyyətindən daha qüvvətli və üstündür. Qərbdə mədəniyyət elə sürətlə inkişaf edir ki, Şərq bu inkişafı ancaq xəyal edə bilər. Əhməd bəy bunu belə izah edir ki, Şərq cəmiyyəti Qərb cəmiyyəti ilə müqayisədə daha çox gələcəyini və özünü düşünür və demək olar ki, gələcəyini qorunma altında saxlayır. Demək olar ki, hər bir Şərqli xəstə ola biləcəyini, köməksiz ola biləcəyini, tək qala biləcəyini firavanlıq anında fikirləşir və gələcəkdə ola biləcək pis günlərə tədbirlər görür. Qərbdə isə belə deyil. Qərb cəmiyyəti bugünü üçün yaşayır. Buna görə də gözlənilməz böhran hallarında, işləmək qabiliyyətlərinin itirmə hallarında onların bütün yükünü cəmiyyət çəkməli olur və bunu da özlərinə vətəndaşlıq borcu bilirlər. Əhməd bəyin dünyagörüşünə görə insanın mədəniyyətli olması üçün onun bahalı geyimlərə, zəngin mülklərə, imarətlərə, barlara, ballara ehtiyacı yoxdur. İnsanın kulturoloji dəyərlərə sahib olması üçün onun başqalarını sevməyə, qayğı göstərməyə, yetimləri geyindirməyə, yedirməyə ehtiyacı vardır.
Əhməd bəy Ağaoğlu Əli bəy Hüseynzadənin “Türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək” şüarına həmfikir çıxıb, cəmiyyəti müasirləşdirmək üçün Qərb mədəniyyəti çərçivələrinin içinə girməyi labüd sayırdı. O, ailə, dövlət, hökumət, geyim tərzi, yazı, iş yerləri, yaşam tərzi və s. baxımından Qərb mədəniyyətinə uyğunlaşmağın tərəfdarı idi. Əhməd bəy,ümumiyyətlə, mədəniyyətə dair araşdırmalarını müqayisə formasında aparırdı. Ən böyük nöqsanlar, qüsurlar müqayisə zamanı daha tez görünür. Əhməd bəy Ağaoğlu qalib mədəniyyət, məğlub mədəniyyət anlayışlarını söz olaraq yazmırdı. Bu fikirlərini müqayisəli təhlil zamanı sübuta yetirirdi. Ümumiyyətlə, millətlərarası mədəniyyətlər bir-birindən kəskin şəkildə fərqlənə bilməzlər. Onların arasında mütləqdir ki, təmaslar, sızmalar, qarşılıqlı əlaqələr olsun. Budda-Brəhmən mədəniyyəti Hindistan, Hindi-çin, Çin, Koreya, Yaponiya kimi ölkələrin səkkiz yüz milyondan çox əhalisini əhatə edən bir mədəniyyətdir. Məniyyətlərin ən qədimi də məhz Budda-Brəhmən mədəniyyəti hesab olunur. Qərb və ya Avropa mədəniyyəti isə Avropa, Amerika və Avstraliya əhalisinin mənsub olduğu mədəniyyət hesab olunur. Sonuncu mədəniyyət isə İslam mədəniyyəti sayılır. İslam mədəniyyəti ərazi olaraq, bütünlüklə Afrikanı, Asiya və Avropanın isə müəyyən bir qismini əhatə edir. Bu mədəniyyətlərə mənsub olan millətlərin bir-birindən yayılma sahəsinə, çoxluğuna, qan, cins, rəng, dil müxtəlifliyinə görə fərqlənməsinə baxmayaraq, onları birləşdirən ümumi bir mədəniyyət məfhumu vardır. Əhməd bəy mədəniyyət bağları ilə bağlanmağı belə izah edir ki, İslam mədəniyyətinə mənsub olan bir şəxs özünü İstanbul, Mərakeş, Mesopotamiya, Qahirə, Məkkə, Şam, Bakı, Tehran, Şiraz, Kabil, Lahor, Kəlküttə, Səmərqənd, Təbriz, Ankara və s. şəhərlərin hansında yaşasa, özünü heç vaxt orda özgə hiss etməz, çünki o orada yaşayan insanlarla eyni mədəniyyətə, kültürə sahibdir. Buna səbəb eyni mədəniyyətə sahib olan insanların geyim tərzlərinin, yaşam şəkillərinin, adət və ənənələrinin bir-birinə uyğunluğu və yaxınlığıdır. İslam mədəniyyətində bu uyğunluq əba, qadınlarda örtünmə şəkli, eyni ibadət qaydaları və ibadətlər, azan, dualar, məqəddəs kitab Quran, insanların görünüş tərzi, düşünmə, anlama tərzi və zəkasıdır. Bu mədəniyyət bağları ilə bağlanma Budda-Brəhmən və Qərb və ya Avropa mədəniyyətlərində də eynidir. Qərb və ya Avropa mədəniyyətinə mənsub olan şəxs üçün Paris, Vyana, Berlin, London, Vaşinqton və s. mühitlərin heç bir fərqi yoxdur. Bu vəziyyət Budda-Brəhmən mədəniyyətinə mənsub olanlar üçün də eynidir. Onlar üçün də Koreya, Pekin, Tibet, Seul,Busan, Honq Konq, Şanxay və s. kimi mühitlərə uyğunlaşmaq olduqca rahatdır. Millətlərarası bu rahatlığı da eyni mədəniyyətə mənsubluq təmin edir.
Əhməd bəy Ağaoğlunun dünyagörüşü belədir ki, İslam mədəniyyəti və Budda-Brəhmən mədəniyyəti Qərb mədəniyyəti ilə olan mücadilə aparmaq gücündə deyil. Onlar mənəvi yenilməyə məhkumdurlar. Əhməd bəy bildirir ki, İslam mədəniyyətinə və Budda-Brəhmən mədəniyyətinə mənsub olanlar özləri Qərb mədəniyyətinə, onun özəlliklərinə maraq göstərib, onları öz razılıqları ilə qəbul edib, öz yaşam tərzlərini Qərb mədəniyyətinə uyğunlaşdırmışlar. Bu uyğunlaşmada Qərb mədəniyyətinə mənsub olanların məcburiyyəti olmamışdır. İslam mədəniyyətinə və Budda-Brəhmən mədəniyyətinə mənsub olanlar öz geyimlərini, evlərini, həyatlarını, ictimai, siyasi, texniki təlimlərini, təhsil sistemlərini, ədəbiyyatlarını, musiqilərini Qərb mədəniyyətinə uyğunlaşdırmışlar və bir çox hallarda onları təqlid etmişlər. Beləliklə də, ölkədaxili mədəniyyətlərarası mücadilələr mərhələsi başlayır. Keçmiş ənənələri müdafiə edənlər Avropa mədəniyyətini qəbul etmirdilər. Onlar soyköklərinə dayanan ənənələri qorumağa çalışırdılar, onların bu mühafizəkarlığı İslam və Budda-Brəhmən mədəniyyətlərinin bütünlüklə, Avropa mədəniyyətinə məğlub olmasının qarşısını ala bildi. Əhməd bəy təsdiqləyir ki, bu günümüzdə də demək olar ki, hər kəs Avropa mədəniyyətinin elm və texnika sahəsində üstünlüyünü və qələbəsini qəbul edir. Lakin, Əhməd bəy Ağaoğlu bu fikirlə razılaşmır ki, Avropa mədəniyyəti başqa mədəniyyətlərə ancaq elm və təhsil sahəsindəki uğurlarına görə qalib gələ bilmişdir. O, Avropa mədəniyyətini bütünlüklə, hər sahədə qalib mədəniyyət hesab edirdi. Əhməd bəy “Avropa mədəniyyəti başqa mədəniyyətlərə ancaq elm və təhsil sahəsində qalib gələ bilmişdir” fikri ilə heç cür razılaşa bilməzdi, çünki onun düşüncəsinə görə mədəniyyət bölünməz bir anlayışdır və onu ancaq tam almaq, mənimsəmək mümkündür. O bu qələbəni Qərb mədəniyyətinin elm, təhsil, siyasi, ictimai, zehniyyət, beyin, şüur, qəlb kimi məfhumlarda qazandığını qeyd edir. Əhməd bəy dünyagörüşü etibariylə tamlıq və bütövlük prinsipinə əsaslanırdı. Buna görə də o razılaşmırdı ki, Qərb həyatı ancaq bizim geyimlərimizdə və sənayemizdə olsun. Onun dünyagörüşü bütünlük prinsipinə əsaslandığı üçün Əhməd bəy istəyirdi ki, milləti Qərb həyatını beyni, qəlbi, zehniyyəti ilə tam şəkildə qəbul etsin. Əhməd bəyin irəli sürdüyü bütünlük prinsipi milli şəxsiyyət, milli varlıq, milli tarix, soykökünə bağlılıq dəyərlərimizi təhlükə qarşısında qoyurdu. Əhməd bəy isə fikrini belə əsaslandırırdı ki, tarixində dinini ən aşağı iki dəfə dəyişməyən hansı millət vardır? Türklər, məsələn, vaxtı ilə şamanizm və daha sonra bir çox dinlərə girdikdən sonra islamiyyəti qəbul etmişlər. Ərəblər də islamiyyətdən əvvəl bir neçə dinə mənsub idilər. Zatən belə olmayan bir tək millət yoxdur. Əxlaq və hüquqa gəlincə, bunlar mahiyyətləri etibarı ilə belə dəyişikdirlər. Daha dünən fəna və çirkin sayılan bir şey və ya hərəkətin eyni çevrə içində bu gün yaxşı və gözəl sayıldığı hər gün görülən olaylardandır. Hüquqa gəlincə, həyatın davamlı olaraq keçirdiyi dəyişiklikləri təsbit etmək üçündür ki, bu yasama məclisləri, bu parlamentlər bütün dünyada qurulmuşdur. Hüququnu dəyişməz sayan millətlər donmuş və daş halına keçmiş olan qövmlərdir ki, onlardan burda söz açıla bilməz. Az-çox əbədilik qoxusu dildən gəlir. Fəqət bu da gerçək və ümumi deyildir. Məsələn, bu gün slavyancanı qəbul etmiş olan bulqarlar öz əski dillərini qeyb etmişlər. Bunun kimi bu günkü ingiliscə İngiltərədə yaşayan başlıca dörd ünsürdən hansına aid dilin davamıdır? Hansıkı özəl bir tərzdə onu mənimsəyə bilir? Bununla bərabər, bir millətin tarixində ən sağlam olan və həmən dəyişməzlik dərəcəsinə varan amil dildir, yəni yalnız dildir ki, mahiyyəti dəyişmədən özəlliyini daşıyır. Demək ki, ümumiyyətlə, şəxsiyyət və özlük deyilən məfhum dillə bərabər bir millətin maddi varlığından başqa bir şey deyildir. Hər maddi vücudun bir şəxsiyyəti vardır. Yəni onu başqa vücudlardan, başqa əşyalardan ayıran tərəflər vardır. Bu cəhət bütün kainatda ortaq bir gerçəkdir; kainatda eynilik yoxdur. Eynilik olmadıqca şəxsiyyət gərəklidir, eyni daşın iki parçası tamimilə bir-birinin eyni deyildir. Şəkil, tərkib və maddələri baxımından aralarında mütləq bir fərq vardır. İştə, bu fərq bunların özəlliklərini, şəxsiyyətlərini göstərir. Eyni millətin çeşidli fərdləri əsla bir-birlərinə bənzəməzlər. Ən bənzər olanların arasında belə böyük fərqlər vardır ki, bu ayrılıqlar onların şəxsiyyətlərində özünü göstərir. Əhməd bəy Ağaoğlu qeyd edirdi ki, qaradərili irqə mənsub olan insanlar heyvanla insan arasındakı bir növə aid edilirdi. Lakin, Amerika zənciləri mədəniyyətə intibah yolu ilə yiyələnə bildilər. Ancaq müşahidələr və təcrübələr onu göstərir ki, eyni mədəniyyətə, irqə sahib olan, müxtəlif millətlər vardır ki, onların daxili idarə etmə sistemi eyni deyil. Məsələn, ruslar, almanlar, fransızlar, ingilislər, italyanlar eyni ari irqinə mənsubdurlar və eyni zamanda onlar Avropa mədəniyyətinin nümayəndələridirlər. Bütün bunlara baxmayaraq, bu ölkələrin daxili qanunları vardır. Tarixin müxtəlif dövrlərində də bu eyni irqə, mədəniyyətə sahib olan millətlərin bir-birinə qarşı müharibələr etdiyinin şahidi oluruq. İslam mədəniyyətinə mənsub olan farslar, türklər, kürdlər, ərəblər arasında da bu cür ayrılıqlar olur. Buna səbəb olan milli şəxsiyyətdir. Onu isə ancaq hərəkətsizlik öldürə bilir.
Əhməd bəy Ağaoğlu çox gözəl başa düşürdü ki, bir cəmiyyətdə köklü dəyişikliklər etmək asan məsələ deyil. Bunun üçün cəmiyyətdə o dəyişikliyə hazır olmalı və onu istəməlidir. Onun fikri bu idi ki, qarşımızdakı dağı aşmalıyıq, uçurumu doldurmalıyıq, mədəniyyət karvanının arxasınca getməliyik. O, əxlaqlı olmaq anlayışının yalnız cinsi münasibət çərçivəsində anlaşılması ilə qətiyyən razılaşa bilmirdi. Əhməd bəy fikirlərini belə əsaslandırırdı ki, əxlaq bütünlükdə cinsi münasibətlərlə məhdudlaşdırılsaydı, onda insanlarda yalnız qurşağa qədər yaradılardı. Lakin, belə deyildir, insanların qurşaqdan yuxarı olan qəlb və ruhu vardır. Əxlaq məhz qəlb və ruha aid olan bir varlıqdır. Əhməd bəyin dünyagörüşünə görə, insanlar arasındakı münasibətlər qəlb və ruh vasitəsilə qurulmalıdır. Yalnız bu zaman münasibətlərdə qəlb və ruha aid olan vəfa, doğruluq, sədaqət, mərdlik, acıma, yardım, bağışlamaq və s. kimi duyğuları görmək olar. Əks halda insanlar arasındakı münasibətlərdə həyasızlıq, arsızlıq, şərəfsizlik, heysiyyətsizlik adi hala çevrilər. Əhməd bəyin dünyagörüşünə görə insanlar arasında təbəqələşmə, alt qatın aclıqdan ölməsi, bu hadisədən isə üst qatın xəbərinin belə olmaması insanlıq adına utancvericilikdən başqa heç nə deyil. Əhməd bəy insanların biri-birinə qarşı bu qədər yad və düşüncəsiz davranışlarını, haqsızlıq qarşısında özlərini izləyici kimi aparmaqlarını, bir-birinin köməyinə çatmaq əvəzinə, haqqını müdafiə etmək yerinə, təsəlli verməkdənsə, üzünü çevirib getməklərini qəbul edə bilmirdi. O, cəmiyyətdə hər kəsin öz rahatlığını, öz mənafeyini nəyin bahasına olur olsun qorumaq düşüncəsini öz təfəkkürünə heç cür yaxın qoya bilmirdi. Çünki, o, yaxşı bilirdi ki, insanlar arasındakı bu özgələşmə, soyuqluq nələr ilə nəticələnə bilər. Əhməd bəyin dünyagörüşü belə idi ki, ümumi məsələlərə hər kəs şəxsi vicdanı, şəxsi əxlaqı, tərbiyəsi çərçivəsində münasibət göstərməlidir. Ümumi məsələlərdə sui-istifadə, idarəsizlik, ləyaqətsizlik və s. göstərilərsə, milli varlıq məhv olar. Ümumiyyətlə, Əhməd bəy dünyagörüşünə uyğun olaraq, məsələlərə ümumi aspektdən yanaşırdı. Onun dünyagörüşünü təhlil edən zaman ən çox diqqət çəkən mövzu ailənin bütövlüyü və sağlamlığı məsələsidir. Əhməd bəy bu mövzuya çox böyük bir həssaslıqla yanaşaraq, bildirir ki, ailə hər boş bir davaya, zəif münaqişəyə, bəzən bir saatlıq, hətta bir dəqiqəlik qəzəbə görə dağıla bilirsə, demək ki, bu ailələr bir-birinə möhkəm bağlarla bağlanmayıblar. Bu ailələrdə sevginin, həyəcanın, sevincin, sədaqətin, səmimiyyətin, vəfanın, hörmətin, qayğının yerini düşmənçilik, kin, soyuqluq, qorxu, hiylə, xəyanət alıbdır. Əhməd bəyin dünyagörüşünə görə ailə mənəvi bağlar üzərində qurulmalı və davam etdirilməlidir. Ailə fərdləri arasında sevginin, ədalətin, insafın, doğruluğun,səmimiyyətin, vəfanın, hörmətin olması mühüm şərtlərdəndir. Əhməd bəy hökmdarların ailə daxili zalımlıqlarını, tüklər ürpədən qəddarlıqlarını - atanın, əminin, dayının, qardaşın, oğulun bir-birini kor etməsini, öldürməsini, şikəst etməsini qəbul edə bilmirdi. Onun belə fikirləşməsi tamamilə gözləniləndir, çünki Əhməd bəy Ağaoğludünyagörüşü etibarilə tolerant bir şəxsiyyət idi. O, dünyanın ağılla, məntiqlə, insani duyğularla, ədalətlə, insafla, doğruluqla idarə olunmasının tərəfdarı və tələbkarı idi.

Həcər ATAKİŞİYEVA

 

Rəcəp Tayyip Ərdoğan: Krım Ukraynanındır və ona qaytarılmalıdır”

erdogan

“Ukrayna ilə Rusiya arasında müharibə ədalətli sülhlə başa çatmalı və işğal olunmuş Krım Ukraynaya qayıtmalıdır”.

Musavat.com xarici agentliklərə istinadən xəbər verir ki, bunu Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan avqustun 23-də, “Krım Platforması” sammitində söyləyib.

"Biz fevralın 24-dən bəri davam edən müharibənin Ukraynanın ərazi bütövlüyü və suverenliyinə əsaslanan ədalətli sülhlə başa çatmalı olduğuna inanırıq. Türkiyə bu məqsədə çatmaqdan ötrü effektiv diplomatik kanal yaratmaq üçün fövqəladə səylər göstərib. Bu yöndə mühüm nailiyyətlərimiz də var”, - deyə Ərdoğan bildirib.

Ərdoğan beynəlxalq hüquq normalarına görə Krımın Ukraynaya qaytarılmalı olduğunu söyləyib.

“Krım Ukraynadır” və Ankara Krımı Ukraynanın bir hissəsi olaraq görür. Krım tatarları da Ukrayna vətəndaşlarıdır”,- deyə o, bildirib.

Türkiyəni çox sevirəm

aktyor

İksmedia.az Axar.az-a istinadən xəbər verir ki, bunu məşhur Hollivud aktyoru Rassel Krou Tvitter hesabında yazıb.

"Necə də füsunkar və gözəl ölkədir. Əgər Türkiyədə heç vaxt olmamısınızsa, getmək üçün plan qurun", - Krou bildirib.

Qeyd edək ki, Rassel Krou çəkilişlərinin bir hissəsinin Türkiyədə aparıldığı “Son ümid” filmində çəkilib.

Ermənilərin “Arsak” iddialarına elmi cavab: “Arsak və müasirlik” kitabı çapdan çıxdı

arsak kitabi

Azərbaycan Respublikasının Diasporla İş üzrə Dövlət Komitəsinin, Qarabağ Azadlıq Təşkilatının və Beynəlxalq Qarabağ Forumunun təşkilatçılığı ilə 2021-ci il dekabrın 6-da Bakı şəhərində onlayn və əyani formatda keçirilmiş “Arsak: tarix və müasirlik” konfransının materialları kitab şəklində Azərbaycan, ingilis və rus dillərində çap olunmuşdur. Kitabda 20 müəllifin “Arsak” sözünün mənşəyi, etimologiyası, qrammatik şəkilləri və tələffüzü ilə bağlı sanballı elmi mənbələrə əsaslanan məqalələri yer alıb. Bu tədqiqatlarda sübut olunur ki, arsak sözü qədim türk sözüdür və ermənilərə heç bir aidiyyəti yoxdur.
Konfransın Təşkilat komitəsinə daxil olan Ph.D. Akif Nağı (Azərbaycan), Ph.D. Boran Əziz (Azərbaycan), Elxan Həsənli (İsveçrə), Elşən İbrahimov (Rusiya), professor Əli Abasov (Azərbaycan), Fəxrəddin Hacıbəyli (Almaniya), professor Fərhad Turanlı (Ukrayna), Ph.D. Firdovsiyyə Əhmədova (Azərbaycan), Gürsoy Solmaz (Türkiyə), İradə Əliyeva (İsveç), professor Kamran Rüstəmov (Rusiya), professor Kərəm Karabulut (Türkiyə), professor Qasım Hacıyev (Azərbaycan), professor Quram Marxuliya (Gürcüstan), Maisə Ağamirzəyeva (Niderland), Natiq Hümbətov (Gürcüstan), Novruz Novruzov (Azərbaycan), professor Oleq Kuznetsov (Rusiya), professor Rəfael Qəribov (Rusiya), Ziya Zakir Acar (Türkiyə), Ph.D. Şamil Mehdi (Azərbaycan) Forumun keçirilməsinə, materialların toplanıb işlənməsinə, digər dillərə tərcümə edilməsinə böyük əmək sərf ediblər.
Tərcümə sahəsində ingilis dili mütəxəssisi Adilə Ağabəyova və Əli Əfəndiyevin, Azərbaycan-rus dillərinə qarşılıqlı tərcümələrdə Şamil Mehdi, İradə Səfərova, Fəxrəddin Hacıbəylinin səyləri xüsusilə faydalı olub.
AMEA-nın A. Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun “Azərbaycan xanlıqları və Qarabağ tarixi” şöbəsi tərəfindən verilən rəydə kitabın elmi səviyyəsi dəyərləndirilib.
Kitabda Akif Nağı, Əli Abasov, Elnarə Məmmədova, Elxan Həsənli, Firdovsiyyə Əhmədova, Güntəkin Nəcəfli, Gürsoy Solmaz, Hilal Şüheda Solmaz, İsmayıl Hacıyev, Kamran Rüstəmov, Kerem Karabulut, Mühmüt Özmenli, Natiq Hümbətov, Nurlan Nəsirov, Oleq Kuznetsov, Qasım Hacıyev, Quram Marxuliya, Ramin Əlizadə, Serpil Bayrak, Şamil Mehdi və Ziya Zakir Acarın məqalələri verilib.
Kitaba yazılmış ön sözdə bildirilir: “İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra erməni tərəfi Arsak regionu, onun tarixi, etnik və siyasi mənsubiyyəti, adın etimologiyası ilə bağlı xüsusi can¬fə-şan¬lıqla saxtakarlıq edir, beynəlxalq rəydə Arsak adının və tarixinin guya er¬mə¬nilərə aid olması ilə bağlı yanlış təsəvvür formalaşdırmağa çalışırlar. Əslində bu adın və tarixi bölgənin ermənilərə heç bir aidiyyatı yoxdur, Azərbaycana mən¬sub olduğu isə danılmaz faktlarla sübuta yetirilir. “Arsak: tarix və müasirlik” konfransının keçirilməsi bu faktların bir daha gündəmə gətirilməsi, elmi müza-ki¬rələrin aparılması, məqalə və digər materialların müxtəlif dillərdə çap oluna¬raq beynəlxalq birliyə təqdim olunmasına xidmət edir”.
“Adiloğlu nəşriyyatı”nda nəfis tərtibatla nəşr olunmuş “Arsak: tarix və müasirlik” kitabı elmi sanbalı və məzmunu ilə alimlər və Cənubi Qafqaz regionu üzrə çalışan politoloqların marağına səbəb olacaq.
Kitab Azərbaycan Respublikasının Diasporla İş üzrə Dövlət Komitəsinin dəstəyi ilə çap olunub.

Beynəlxalq Qarabağ Forumunun mətbuat xidməti

 

Berlində Şuşa İli çərçivəsində muğam konserti və sərgi təşkil edilib - foto

ssh

Ölkəmizin AFR-dəki səfirliyindən saytımıza daxil olan məlumatda bildirilir ki, 27 iyun 2022-ci ildə Azərbaycanın Almaniyadakı səfirliyi tərəfindən Şuşa ili çərçivəsində muğam konserti və sərgi keçirilib, habelə ziyafət təşkil olunub. Tədbir Berlində yeni istifadəyə verilmiş Azərbaycan Respublikasının Almaniyadakı Səfirliyinin tabeliyindəki Mədəniyyət Mərkəzində baş tutub.
Tədbiri giriş sözü ilə açan Azərbaycanın Almaniyada fövqəladə və səlahiyyətli səfiri Ramin Həsənov Şuşa şəhəri və onun Azərbaycan xalqının tarixi və mədəniyyətindəki xüsusi yeri barədə məlumat verib. Bildirib ki, Şuşa şəhərinin əsası 1752-ci ildə Qarabağ xanı Pənahəli xan tərəfindən qoyulub, şəhər qısa müddət sonra xanlığın paytaxtına çevrilib. Şəhər bir müddət sonra nəinki ölkəmizin, eləcə də regionun mühüm iqtisadi-ticarət mərkəzlərindən biri kimi fəaliyyət göstərib. Səfir vurğulayıb ki, 30 illik Ermənistan işğalı dövründə Azərbaycanın işğaldan azad olunmuş digər ərazilərində olduğu kimi Şuşa şəhərinin də mədəni irs abidələri vəhşicəsinə dağdılaraq yox edilməyə çalışılıb.
Ramin Həsənov qeyd edib ki, Şuşa şəhərinin 44 günlük Vətən müharibəsi dövründə 8 may 2020-ci ildə Azərbaycan Prezidenti, müzəffər Ali baş komandan İlham Əliyevin rəhbərliyi altında şanlı ordumuz tərəfindən işaldan azad olunması ilə Ermənistan atəşkəs imzalamağa və işğal altında olan digər ərazilərimizdən çəkilməyə məcbur edilib.
Səfir Ramin Həsənov Şuşa şəhərinin bərpası ilə bağlı görülən genişmiqyaslı işlər barədə tədbir iştirakçılarını məlumatlandırıb. Qısa bir müddət sonra şəhərin baş planının hazırlandığını, Azərbaycan Prezidentinin işğaldan azad edilmiş ərazilər üzrə ilk xüsusi nümayəndəsinin Şuşa şəhərinə təyin olunduğunu, görülən bərpa işlərinin Azərbaycan Prezidentinin daima diqqətində saxlanıldığını diqqətə çatdırıb. O, Azərbaycan Prezidenti tərəfindən 7 may 2021-c ildə Şuşa şəhərinin Azərbaycan mədəniyyətinin paytaxtı elan edilməsi və 5 yanvar 2022-ci ildə isə Azərbaycan Respublikasında 2022-ci ilin “Şuşa İli” elan edilməsi haqqında sərəncamlar imzaladığını vurğulayıb.
Azərbaycan səfiri çıxışında Şuşanın Azərbaycan mədəniyyəti və musiqisinin mərkəzi, Mir Mövsüm Nəvvab Qarabaği, Seyid Şuşinski, Cabbar Qaryağdıoğlu, Hacı
Hüsü, Üzeyir Hacıbəyli, Zülfüqar Hacıbəyov, Niyazi, Rəşid Behbudov kimi bir çox dünya şöhrətli musiqiçilərin vətəni olduğunu qeyd edib. Bildirib ki, şəhərin erməni işğalından azad edilməsindən cəmi 6 ay sonra Cıdır düzündə “Xarıbülbül” festivalının keçirilməsi bərpa olunub və bununla da Azərbaycan müsiqisinin ölkənin mədəniyyət paytaxtına geri dünüşü baş tutub.
Azərbaycan səfirinin çıxışından sonra muğam konserti baş tutub. Konsertdə əməkdar artistlər Sahib Paşazadə (tar), Toğrul Əsədullayev (kamança), Kamran Kərimovun (nağara) müşayiəti ilə tanınmış xanəndələr Güllü Muradova və Babək Niftəliyevin ifasında muğam müsiqisinin nümunələri səsləndirilib. Berlində fəaliyyət göstərən azərbaycanlı pianoçu Nərmin Nəcəfli konsert zamanı həmçinin Azərbaycan və dünya bəstəkarlarının musiqilərini ifa edib.
Tədbir çərçivəsində Azərbaycanın Almaniyadakı səfirliyi və “Arts Council Azerbaijan” təşkilatının birgə təşkilatçılığı ilə “Qəlbim Qarabağdadır” adlı sərgi nümayiş olunub. Sərgidə 8-15 yaşlı uşaqların Şuşa şəhəri ilə bağlı rəsm əsərləri tədbir iştirakçılarının
diqqətinə təqdim edilib.
Konsertdən sonra tədbir münasibətilə təşkil olunmuş ziyafət zamanı iştirakçılara Azərbaycanın mədəniyyətini, mətbəxini, turizm potensialını, ölkəmizdə sərmayə
imkanlarını təbliğ və təşviq edən çoxsaylı kliplər nümayiş etdirilib.
Tədbirdə Almaniyanın dövlət qurumlarının, ictimai-siyasi, elmi, mədəni dairələrinin, Almaniyada akkreditə olunmuş diplomatik korpusun nümayəndələri və Almaniyadakı Azərbaycan diasporunun təmsilçiləri iştirak ediblər.

ssh2

senetkarlar 1

Zal 1

Senetkarlar 4

Zal 2

Sergi 1

Sergi 2

Zal 3

 

 

 

Robert Valserin "Dələduz" əsəri Azərbaycan dilinə tərcümə olunub - fotolar

is1

İyunun 20-də məşhur isveçrəli yazıçı Robert Valserin (Robert Waiser) Azərbaycan dilinə tərcümə olunmuş “Dələduz” əsərinin Bern şəhərində fəaliyyət göstərən Robert Valser Mərkəzində təqdimatı keçirilmişdir. Sözügedən tədbirdə İsveçrədə fəaliyyət göstərən Azərbaycan diaspor təşkilatlarının rəhbərləri iştirak etmişdir.

Robert Valser Mərkəzinin rəhbəri Reto Sorq R.Valserin mürəkkəb həyat yolu və yaradıcılığı haqqında tədbir iştirakçılarına ətraflı məlumat vermişdir. Robert Valser Mərkəzi və burada nümayiş etdirilən sərgi ilə tanışlıq olmuşdur.

Tədbirdə iştirak edən Bern Musiqi Məktəbinin tələbəsi Amil Abdullayev qonaqlar üçün pianoda Azərbaycan musiqi incilərini ifa etmişdir.

Təqdimatda çıxış edən Azərbaycanın bu ölkədəki səfiri səfir Fuad İsgəndərov səfirlik tərəfindən həyata keçirilən və müxtəlif sahələri əhatə edən tədbirlər barədə məlumat vermiş və mədəni sahədə təşkil olunan tədbirlərin xüsusi vacibliyini vurğulamışdır. Səfir F.İsgəndərov diasporumuzun üzvlərini bundan sonra da daha fəal olmağa və Azərbaycanla İsveçrə arasında olan münasibətlərin inkişafına öz töhfələrini əsirgəməməyə çağırmışdır.

Tədbirin sonunda Azərbaycan səfirliyi ilə Robert Valser Mərkəzi arasında əməkdaşlığın daha da inkişaf etdirilməsinə dair razılıq əldə olunmuşdur.

is2

is3

is4

is5

is6

Yaradıcı nəsil davamçıları ilə yaşayır

calal abasov

Hər bir nəsil öz davamçıları ilə yaşayır. Bu mənada yaradıcı insanların övladları, nəvə, nəticələri də istedadlı və yaradıcı olanda o nəsil şəcərəsinin ömrü daha da uzun olur. Əməkdar incəsənət xadimi, bəstəkar Cəlal Abbasov unudulmaz sənətkarımız, görkəmli bəstəkar və musiqi xadimi Əşrəf Abbasovun övladı olaraq, onun sənət və nəsil şəcərəsini layiqincə davam etdirir. Təbii ki, görkəmli sənətkardan öyrənib mənimsədiyi keyfiyyətləri Cəlal müəllim öz daxilindən keçirərək təqdim edir. Amma bu təqdimatda görkəmli Əşrəf Abbasovun adı həm bir ata, həm də bir sənət müəllimi kimi fəxrlə çəkilir...

Uşaq yaşlarından ailəsində eşitdiyi musiqi sədaları ilə böyüyən Cəlal Abbasov Bülbül adına Orta İxtisas Musiqi Məktəbini başa vurduqdan sonra sənət təhsilini Ü.Hacıbəyli adına Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasında (indiki BMA) dahi sənətkar Qara Qarayevin bəstəkarlıq sinfində davam etdirib. Bəstəkarlıq kafedrası nəzdində assistent-stajorluq kursunu da bitirib. Bir sözlə, bəstəkarlıq texnikasının tələblərini peşəkarlıqla mənimsəyən Cəlal Abbasov fərdi yaradıcılıq üslubuna malikdir. O, musiqinin müxtəlif janrlarına müraciət edib. Əsərləri yalnız respublikamızda deyil, dünyanın mötəbər konsert salonlarında musiqi kollektivlərinin ifasında səslənib. Bu sırada “Quator Gaudi” (Fransa), “Seattle Chamber Players” (ABŞ), “Oslo Kammerakademi” (Norveç), “Ensemble Reconsil Wien” (Avstriya), Ukrayna Dövlət Simfonik Orkestri və başqalarını qeyd edə bilərik. Cəlal Abbasovun əsərləri “Music Fabric” (Fransa), “Советский kомпозитор” (Rusiya) kimi nəşriyyatlar tərəfindən çap edilib.

Cəlal Abbasovun əsərlərinin müasir texniki imkanlarla zəngin olmasına baxmayaraq, onun yaradıcılığında xalq musiqisinə maraq mühüm yer tutur. Bəstəkar həm Azərbaycan xalq musiqisinin toplanma, həm də təhlili prosesində də aktiv fəaliyyət göstərir. Naxçıvan, Qarabağ, Gəncə zonalarına folklor-etnoqrafik ekspedisiyaların iştirakçısıdır. Aparılan işlərlə bağlı elmi məqalələrin və mətbu yazıların müəllifidir.

Cəlal Abbasovun yaradıcılığında pedaqoji fəaliyyəti də mühüm yer tutur. O, 2000-ci ildən Azərbaycan Milli Konservatoriyasında bəstəkarlıq sinfi üzrə dərslər aparır.

Bəstəkar müxtəlif janrlı musiqi əsərlərinə və yaradıcılıq fəaliyyətinə görə dəfələrlə təltif olunub. 1982-ci ildə Xalq mahnılarının xor aranjimanı üzrə respublika müsabiqəsinin, 1990-cı ildə Azərbaycan Gənclər İttifaqı mükafatının, 1995-ci ildə S.Yeseninin 100 illiyinə həsr olunmuş respublika müsabiqəsinin, 1998-ci ildə BMT mükafatının, 2000-ci ildə Vətənpərvərlik mahnılarının respublika müsabiqəsinin laureatı olub. 2007-ci ildə Azərbaycanın “Əməkdar incəsənət xadimi” adına layiq görülüb, 2020-ci ildə “Dədə Qorqud” Fondu ilə Azərbaycan Dağ Yəhudiləri İcmasının təsis etdiyi “Milli Qəhrəman Albert Aqarunov” ordeni ilə təltif olunub. 2012-ci ildən Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqının (ABİ) katibidir.

Qeyd etdik ki, Cəlal Abbasov Şuşa mühitində doğulub, boya-başa çatan görkəmli bəstəkar Əşrəf Abbasovun övladıdır. Təbii ki, otuzillik Şuşa, Qarabağ həsrəti onun yaradıcılığına təsirsiz ötüşməyib. Məhz bu nisgil bəstəkarın “Səni bir daha görə bilsəydim” adlı simfoniyasında qabarıq şəkildə ifadə olunub. Bəstəkar bu əsəri atasının xatirəsinə ithaf etməklə onun da narahat ruhunu musiqi dilində nəzmə çəkib. 1998-ci ildə yazılan bu əsərə sonra digər hissələr də əlavə olunaraq “Qarabağ trilogiyası” yarandı.

Trilogiyanın II hissəsi – “İn memoriam...” rekviyemi Şuşa şəhərinin müdafiəsində qəhrəmancasına həlak olmuş tankçı Albert Aqarunova, Qarabağ müharibəsinin şəhidlərinə ithaf edilib və ilk dəfə 2019-cu ildə ABİ-nin X qurultayında səslənib.

III hissə – “Şanlı Azərbaycan” odası Ali Baş Komandan, Prezident İlham Əliyevin müdrik rəhbərliyi altında Azərbaycan Ordusunun Vətən müharibəsində qazanılmış möhtəşəm Qələbəni parlaq çalarlarla əks etdirir. Əsər 2021-ci ilin noyabrında Heydər Əliyev Sarayında Zəfər Gününə həsr olunmuş “Qarabağ Azərbaycandır!” konsertində Azərbaycan Dövlət Simfonik Orkestri (dirijor Fəxrəddin Kərimov) və Azərbaycan Milli Konservatoriyasının birləşmiş xoru (bədii rəhbər Leyla Zalıyeva) tərəfindən ilk dəfə dinləyicilərə təqdim edilib. Ölməz şairimiz Məhəmmədhüseyn Şəhriyarın sözlərinə yazılmış bu əsərdə sanki mələklərin dilindən xalqımıza, vətənimizə, müqəddəs torpaqlarımıza dualar və xoş arzular səslənir.

Onu da qeyd edək ki, Cəlal Abbasovun “Qarabağ trilogiyası” 2022-ci ilin Dövlət mükafatına təqdim olunub.

Mayın 16-da ABİ-də Cəlal Abbasovun anadan olmasının 65 illiyinə həsr olunan tədbir keçirildi. Tədbirdə ABİ-nin sədri, Xalq artisti, AMEA-nın müxbir üzvü Firəngiz Əlizadə Cəlal Abbasovun yaradıcılıq fəaliyyətindən söz açaraq onun bəstəkarlıq üslubunun özünəməxsus cəhətlərini vurğuladı, ittifaqın katibi kimi fəaliyyətini də yüksək dəyərləndirərək yeni uğurlar arzuladı.

İttifaqın katibi, Əməkdar incəsənət xadimi, professor Zemfira Qafarova “Cəlal Abbasovun “Qarabağ trilogiyası” haqqında”, sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, Əməkdar müəllim Xatirə Həsənzadə “Cəlal Abbasovun yaradıcılığına bir nəzər”, sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru Natalya Dadaşova “Bəstəkar Cəlal Abbasov: yaradıcılıq kredosu və janr”, BMA-nın dissertantı Sevinc Seyidova “Cəlal Abbasovun simfonik yaradıcılığının üslub xüsusiyyətləri”, bəstəkar Fərid Fətullayev “Cəlal Abbasovun “Where are you, Ulysses?” əsərində kollajın rolu və əhəmiyyəti” mövzularında çıxış etdilər.

Yubiley tədbirində bəstəkarın əsərlərindən bir neçəsi canlı və video formatda səsləndi. “Sonata – solo violin üçün” (1984) beynəlxalq müsabiqə laureatı Umidə Abbasova, “Sonata – piano üçün” (2013) beynəlxalq müsabiqə laureatı Leyla Parlanova tərəfindən ifa olundu. Həmçinin “Qarabağ trilogiyası”ndan “İn memoriam” rekviyemi (Azərbaycan Dövlət Simfonik Orkestrinin ifasında, dirijor Mustafa Mehmandarov) və “Şanlı Azərbaycan” odası (Azərbaycan Dövlət Simfonik Orkestri və Azərbaycan Milli Konservatoriyasının tələbə xoru) videoyazı olaraq təqdim edildi.

65 yaşına yaradıcılıq uğurları ilə çatan bəstəkar Cəlal Abbasova bu mənalı ömrün davamını cansağlığı və yeni nailiyyətlərlə yaşamağı arzulayırıq.

Səadət Təhmirazqızı
sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru

Cavanşir sülaləsinin daha bir ləyaqətli nümayəndəsi: Qəzənfər ağa Cavanşir

Pənahəli xanın nəticəsi Qezenfer ağa Cavanşir Ağdamda müəllim

Qəzənfər ağa Cavanşir (1870-1935)

İbrahimxəlil xanın nəvəsi Münəvvər xanım Cavanşirlə İbrahimxəlil xanın kiçik qardaşı Talıb xanın nəvəsi Nəcəfqulu bəy ailə qurmuşdu. Onların İbrahim, Qəzənfər, Həsən adında uç oğulları və Əfrus adında bir qızları vardı. Nəcəfqulu bəy qoçaqlığı və mərdliyi ilə mahalda ad çıxarmışdı və el arasında “Bığlı Nəcəfqulu” kimi tanınırdı. Ancaq “qabağından yeyən” olmadığı üçün onun düşmənləri də çox idi. Elə bu səbəbdən də gənc yaşında düşmənləri tərəfindən öldürülür və yeniyetməlik yaşında olan uşaqları atasız qalır. Ailənin böyük sıxıntı içərisində yaşamasına rəğmən az sonra üç qardaşdan iki böyüyünü - İbrahimi və Qəzənfəri nəslin adlı-sanlı mesenat xanımı Xurşidbanu Natəvan öz himayəsinə götürür, təlim-tərbiyələri ilə məşğul olur.
Xan qızının sayəsində Qəzənfər ağa dövrünə görə müvafiq təhsil alır və 1894-cü ildə Kizlər (Dağıstan) şəhərində müəllimlik fəaliyyətinə başlayır. Həmin dövrün inqilabi hərəkatına qoşulan Qəzənfər ağanın dünyagörüşü maarifçi-demokrat kimi formalaşır. O, kökü etibarilə hakim nəslə mənsub olsa da haqq-ədalət tərəfdarı idi və cəmiyyətdə inkişafın əsasını xalqın maariflənməsində görürdü.
Təhsili artdıqca, dünyanın bilik xəzinəsinə baş vurduqca, başqa ölkələrdə yetişmiş öncül dünyagörüşə yiyələndikcə gənc Qəzənfər də feodal-patriarxal dünyagörüşündən uzaqlaşır, qabaqcıl burjua-demokratik düşüncəyə sahib olurdu. Bu yeni təfəkkür tərzi isə onu inqilabi hərəkata çəkirdi. Sonralar o, tələbəlik və ilk müəllimlik fəaliyyəti dövründə apardığı inqilabi təbliğat barədə ailəsinə danışarmış.
“Qəzənfər ağa student olan vaxtı hökumətin qadağan etdiyi kağızları oxuyurmuş. Bir dəfə yasovullar onların qaldığı yataqxanaya hücum edəndə oxuduqları vərəqləri gizlətməyə yer tapmayıblar, məcbur olub tikə-tikə edərək öz aralarında bölüşdürüb udublar. Xəfiyyələr studenlərin yataqlarını, kitab-dəftərlərini alt-üst etsələr də heç nə tapmayıb kor-peşman qayıdıb gediblər...” - mən bu əhvalatı ötən əsrin 70-ci illərində Qəzənfər ağanın xanımı Asyabəyimin dilindən qələmə almışam.
Elə həmin illərdə inqilabi ruhun atəşi ilə Qəzənfər ağa Kizlərdə Zeynəb adlı ləzgi gözəlinə aşiq olur və çox keçmədən onunla ailə həyatı qurur. Bir il sonra onun bir qız övladı dünyaya gəlir. Həyatının məqsədini xalqın cəhalətdən qurtulmağı uğrunda azadlıq mübarizəsində görən gənc müəllim övladına Hürriyyət (azadlıq) adı verir.

qz ve av

Ötən əsrin 30cu illərinin əvvəlində Ağdam müəllimləri. 3-cü sırada soldan 5-ci və 6-cı şəxslər: Qəzənfər Cavanşir və Əli Vəliyev

Ötən əsrin əvvəllərində gənc müəllim Azərbaycana qayıdır və maarifçilik ideyalarını Qarabağda həyata keçirməyə başlayır. Onunla Azərbaycana gələn Zeynəb bir müddət sonra öz vətəninə qayıdır, qızı Hürriyyət atası ilə qalır. Bir müddət sonra, 1906-cı ildə Qəzənfər dayısı qızı Asyabəyimlə evlənir və bu nikahdan 3 oğlu, iki qızı doğulur.

Vətəndə ictimai fəaliyyətini daha da genişləndirmək arzusunda olan gənc ziyalı həyatına Zəngişalı kəndində maarifçilik islahatı ilə başlayır. O, dayısının (həm də qaynatasının) 12 otaqlı malikanəsinin qonaqlar üçün nəzərdə tutulmuş 72 kv.metrlik böyük otaqda kasıb balaları üçün məktəb açır. Bir sinifdən ibarət olan məktəbdə oxumaq arzusunda olan kasıb balaları təhsil alır. Şagirdlərin pal-paltarı, dəftər-qələm ləvazimatı ağanın hesabına alınır. Hətta hər gün uşaqlara günorta yeməyi verilir. Həmin şagirdlərdən sovet dövründə təhsilini davam etdirib vəzifə əldə edənlər çox olub. Onlar haqqında hələlik məlumat toplamaq mümkün olmayıb. Ancaq sonralar kolxozda çalışıb Sosialist Əməyi Qəhrəmanı adını alan Turab kişinin adı bəllidir. Turab kişi ötən əsrin sonlarına qədər Ağdamda yaşayırdı. Daha sonralar Azərbaycanın müstəqilliyi uğrunda genişlənən azadlıq hərəkatına qoşulan Qəzənfər ağa Cavanşir Musavat Partiyasına üzv yazılır. Azərbaycan Demokratik Cumhuriyyətinin (1918-1920-ci illər) 23 aylıq həyatında o, maarifçilik fəaliyyətini uğurla davam etdirir. Lakin bolşeviklər Azərbaycanı “azadlıq” şüarı altında işğal edəndən sonra vəziyyət xeyli dərəcədə dəyişir. Özlərini “fəhlə-kəndli hakimiyyəti” adı ilə korazehin bir statusda təqdim edən şura hökuməti ölkədə əsrlər boyu qazanılmış zəngin “ziyalı və kübar” irsi məhv edir, bu irsin daşıyıcılarının vətəni tərk etməsinə rəvac verir.

q.c. kislovodskda

Qəzənfər Cavanşir müalicə aldığı Kislovodskda həmkarları ilə birlikdə (ayaqüstə soldan 6-cı)

Bu dövrdə Azərbaycanın bütün adlı-sanlı kübar ailələri kimi Cavanşir nəslinin də sanballı nümayəndələrinin əksəriyyətı Türkiyə, İran, ABŞ və Avropaya mühacirət etmək məcburiyyətində qalır. Bir çoxları isə soyadlarını dəyişməklə haqsız cəzalardan qurtulmağa çalışırlar.
Bolşeviklər (oxu: işğalçılar) Qəzənfər ağaya “toxunmurlar”. Yalnız onun varisliklə qazandığı torpaqlarını və maddi sərvətini əlindən alırlar. Keçmiş irsə nifrət ruhu altında keçən oktyabr çevrilişinin dağıdıcı dalğasının təsiri tezliklə ailəni kasıblaşdırır. “Ağalıq” adlanan 10 hektarlıq bağ əllərindən alınaraq kolxoza verilir. Bir neçə onillikdən (1959-cu ildə) sonra isə o vaxtlar kolxoz sədri işləmiş adam şəxsi mənafeyinə görə kolxozun idarə heyətinin qərarını verdirib, malikanəni sökdürür.
Qəzənfər ağa ailəsi üçün Ağdama az qala bitişik Muradbəyli kəndində, vaxtilə Xan qızı Natəvanın çəkdirdiyi və suyunu dağ çeşmələrindən götürən məşhur kəhrizin yaxınlığında ev tikdirir. Var-dövlət sarıdan gözütox olan ailəyə bu itki ciddi təbəddülat yaratmır. Etnik baxımdan türk millətinin və bütövlükdə Azərbaycan xalqının, Azərbaycan dövlətçiliyinin formalaşmasında öz fədakar əməkləri ilə şöhrətlənən bir sülalənin davamçısı olaraq Qəzənfər ağa və arvadı Asyabəyim öz qabiliyyətlərinə güvənən insanlar idi və hər problemə yüksək təfəkkür tərzilə yanaşırdılar. Bütün çətinliklərə rəğmən Qəzənfər ağa müəllimlik fəaliyyətini daha da genişləndirir. Qusarda, Şıxbabalı, Çəmənli, Güllücə kəndlərində müəllim işləyir.
Ötən əsrin 20-30-cu illərində Ağdamda 3 məşhur müəllim vardı: Qəzənfər ağa Cavanşir, Yəhya Şeyda və İsmayıl bəy. Q. Cavanşir xalqın maariflənməsi işində öz ideallarına sadiq idi. Elm, təhsil və tərbiyənin insan şəxsiyyətinin ali mərtəbəyə yüksəlməsində, habelə cəmiyyətin özünün inkişafında mühüm rol oynadığını başlıca amil olaraq görənlərdən biri kimi Qəzənfər ağa xalqın savadlanması, uşaqların məktəblərə cəlb olunması üçün əlindən gələni edirdi. Azad düşüncə yolunda onun ictimai fəallığı da yüksək idi.
1935-ci ildə ailədə sonbeşik olan qız dünyaya gəlir. Qəzənfər ağa adını Lətafət qoyur. Bu dövr Azərbaycanın hər yerində C.Cabbarlının “Sevil” pyesi qadın azadlığının carçısı kimi tamaşaya qoyulurdu. Təsadüfən Lətafətin 3 aylığı tamam olan gün Ağdamda “Sevil” tamaşasının rayon ictimaiyyəti tərəfindən “Mədəniyyət evi”ndə geniş müzakirəsi olur. İclasda o vaxt Agdam rayon qəzetinin redaktoru işləyən yazıçı Əli Vəliyev və rayonun maarifçiləri, o cümlədən Qəzənfər Cavanşirov da iştirak edirlər. Tamaşanın təsir gücünü kütlələrə aşılamaq, qadınların daha cəsarətlə ictimai həyata qoşulmasına rəvac vermək üçün Qəzənfər ağa öz çıxışında dünyaya yeni göz açmış qızı barədə məlumat verir və bildirir ki, “bu gündən etibarən mən qızımın adını dəyişərək Sevil qoyuram” və o, hamını çadranı ataraq ictimai fəallığa çağırır.
Ailəyə daha güclü zərbə 30-cu illər repressiyasının qızğın çağında vurulur. Qəzənfər ağanın keçmiş musavatçı olması, tarixi həqiqətləri saxtalaşdırmayaraq türkçülük ənənələrini davam etdirməsi “qırmızı kommunistlər” imperiyasının irticasına tuş gəlir. Əski kübar cəmiyyətinin əsilzadələrinə və quruculuq dalğası fonunda yetişmiş milli intibah simalarına “pantürkist” damğası vurularaq qazamata salınmaları, sorğu-sualsız Sibirə sürgün edilmələri onun milli ləyaqətinin çərçivələrini titrədir, azadlıq haqqında düşüncələrini sarsıdırdı. Bu səbəbdən onun ürəyi zəifləyir və ciddi xəstələnir.
“Hər axşam emadin (M-1 modifikasiyalı “Moskviç” markalı avtomobil-müəl.) maşınlarında gələn qara meşin kurtkalı NKVD-çilər məhəlləmizdən bir nəfəri tutub aparırdılar. Biz qorxumuzdan işıqları söndürüb pərdəni azacıq aralayaraq baş verənləri təşvişlə seyr edərdik. Dəhşətdən bütün vücudumuz lərzəyə gələrdi. Aparılanların sırası bizim evə yaxınlaşırdı. Bilirdik ki, NKVD-nin qapımızı döyməsinə lap az qalıb. Qəzənfər ağa bizə ürək-dirək versə də, özünün səhhəti gündən-günə ağırlaşırdı. Bir gün qapıbir qonşumuzu da apardılar. Biz həyəcan içərisində növbəti axşamı gözləyirdik, növbəmizin çatdığını hiss edirdik” bu fikirləri də Asyabəyimin dilindən dinləmişəm və o, ötən əsrin 70-ci illərində bu əhvalatları danaşan zaman həmişə gözləri qapı-pəncərədə olardı ki, birdən eşidib-bilən olar.
Səhərisi gün NKVD Qəzənfər ağanın evinə gəlir. Amma gecə vaxtı yox, səhər ertədən, çünki gecə yarısı mənəvi təzyiqlərin təbəddülatına dözməyən Qəzənfər müəllimin ürəyi partlayır.

q.c. defni

Qəzəbnfər Cavanşirin dəfni

Kübar cəmiyyətin qaydalarına uyğun olaraq ailə özünü sındırmır, məsələni açıb-ağartmır, lap acıb-ağartsa belə bunun faydasız, bəlkə də daha təhlükəli olduğunu anlayır. Mərhumun xalq arasında “qarayara” adlanan Sibir xorasından vəfat etdiyi bildirilir. Hökumət üçün də bu versiya tamamilə məqbul sayılır. Qəzənfər ağa maarifçi-vətənpərvər kimi hökumət tərəfindən təmtəraqla dəfn olunur. Onun məzarı üçün Cavanşir nəslinin ən görkəmli nümayəndələrindən Pənahəli xanın və Xurşidbanu Natəvanın basdırıldığı “İmarət” adlı bağda (Xanlıq dövrünün Fəxri xiyabanında) yer seçilir. Ancaq tezliklə də büsbütün unudulur, “İmarət”də olan digər qəbirlər kimi onun da qəbri dağılır, (oxu:dağıdılıb) itirilir. Ermənilərin Qarabağı işğalda saxladıqları müddətdə isə (1993-2020-ci illər) İmarət xarabalığa çevrilir.

Qəzənfər Cavanşırın ölüm səbəbi barədə indiyədək qeyri-müəyyənlik vardı. Erməni işğalı zamanı Ağdamın arxivi büsbütün məhv edildiyindən onun həyat və fəaliyyəti haqda heç bir sənəd əldə etmək mümkün olmayıb. Bütün yazılanlar isə ailə üzvlərinin dedikləri əsasında qələmə alınıb. Lakin bu yaxınlarda yenə də ailə arxivindən tapılmış bir fotoşəkil Qəzənfər ağanın həqiqətən ürəktutmasından vəfat etdiyini təsdiqləyir. Belə ki, ötən əsrin 30-cu illərinə aid olan foto Q.Cavanşırin Şimali Qafqazdakı Kislovodsk kurort şəhərində ürək xəstəliyindən müalicə olunduğu vaxt digər pasiyentlərlə birlikdə çəkilib. Şəkil onun ürək xəstəliyindən əziyyət çəkdiyini və bu səbəbdən ölməsi versiyasını təsdiqləyir.
Ötən əsrin 80-ci illərinin axırında – mənəvi özünəqayıdış dövründə Pənahəli xanla Xurşidbanu Natəvanın qəbirüstü abidələri hökumət tərəfindən bərpa olunur. Qəzənfər ağanın övladları, nəvələri onun qəbrini tapıb bərpa etmək üçün axtarışlara başlayırlar. Təəssüf ki, qəbir tamamilə itdiyindən axtarışlar xeyli genişlənir, arxivlərə müraciət olunur. Lakin yenə də Rusiya imperiyasının təhrikçiliyi ilə ermənilərin Qarabağı işğal etməsi axtarışları yarımçıq qoyur.
Ümid edirik ki, Vətən Müharibəsində qazahılmış Zəfərdən sonra yenidən qurulan Ağdam şəhərindəki İmarətdə (fəxri xiyabanda) aparılan bərpa işləri zamanı Azərbaycan tarixinin görkəmli siması Pənahəli xanın şəcərəsinə daxil olan Qəzənfər Cavanşırın də xatirəsi diqqətə alınacaq, sadəcə, onun qəbrinin həmin məkanda olması xatirə lövhəsində qeyd ediləcəkdir.

Novruz Novruzov
jurnalist

 

“Bir ömrün işığı” kitabının və eyniadlı sənədli filmin təqdimatı-Masallıda tədbir

bir omur

14 may 2022-ci il tarixdə Masallı çəhər Gənclər Mərkəzində tanınmış şair-publisist Süleyman Əlisanın “Bir ömrün işığı” kitabının və eyniadlı sənədli filmin təqdimatı keçirilib.
Kitab və filmdə “Şərəf nişanı” ordenli (1971-ci il) gözəl insan, unudulmaz müəllim Kamil Yadulla oğlu Nurullayevin əziz xatirəsinə ithaf olunub, onun ömür yolundan bəhs edilir.
Kitabda Kamil müəllim haqqında doğmalarının, müəllim yoldaşlarının, onu yaxından tanıyanların xatirələri toplanıb. Onun nümunəsində müəllimlik peşəsinin sadəcə iş sənət deyil, böyük fədakarlıq tələb edən çox gərəkli fəaliyyət sahəsi olduğu əksini tapıb. Ona görə də müəllimlər bütün dövrlərdə və cəmiyyətdə ən hörmətli peşə sahibləri sayılıb. İnsanlardan varını, biliyini, bacarığını əsirgəməyən müəllimin xoşbəxtliyi ondadır ki, bu ömür qətrə-qətrə, damla-damla şagirdlərin qəlbinə hopur, onlar üçün örnəyə çevrilir, neçə-neçə gəncin həyat yolunu işıqlandırır.
Masallı Rayon İcra Hakimiyyətinin təsisçiliyi ilə nəşr olunan “Yeni həyat” qəzetinin və eyni adlı saytın Baş redaktoru, Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü Əlihüseyn Şükürov xəbər verir ki, təqdimat mərasimində rayon rəsmiləri, müəllimin doğmaları, vaxtilə onunla çiyin-çiyinə çalışan Yardımlı və Cəlilabad rayonundan gələn müəllim yoldaşları, şagirdləri, ictimaiyyət və media nümayəndələri iştirak ediblər.
Tədbirdə çıxış edən «Masallı ziyalıları» İctimai Birliyinin sədrı, «Tərəqqi» medallı Qardaş Fətullayev qeyd edib ki, mən rəhmətlik Kamil müəllimi görməmişəm. Amma onun övladları Rahim və Rasim Nurullayevləri yaxşı tanıyıram. Bu yaxınlarda öyrəndim ki, Rasimin atası Kamil müəllim vaxtilə rayonumuzda təhsilin inkişafında göstərdiyi xidmətlərə görə “Şərəf nişanı” ordeni ilə təltif olunub. Təəssüf ki, SSRİ dövründə hansısa məmurun səhlənkarlığı ucbatından həmin orden ona təqdim olunmayıb və sənədlər it-bata düşüb. Rasim və Rahim dostları Murad Nəzərovun vasitəsi ilə bununla bağlı Rusiya Dövlət Arxivinə müraciət ünvanlayıb və həmin təşkilat cavab məktubunda Nurullayev Kamil Yadulla oğlunun 1970-ci il iyulun 21-də həmin ordenlə təltif olunması barədə sənədləri göndərib. Bu özü də Nurullayevlər ailəsinin necə nəcib əməllərə sahib olduğunu bir daha göstərir. Yadımdadır, 15-20 il bundan əvvəl Kosakül məktəbinin direktoru Fəyyaz müəllim də o dövrdə Kamil müəllimin bu fəaliyyətindən ürəkdolusu danışar, rayonumuzda təhsilin inkişafına böyük töhfə verdiyini söyləyirdi. Bütün bunlar göstərir ki, Kamil müəllim peşəsinin vurğunu olub, əsl pedaqoq kimi ad çıxarıb. Oğlu, mənim dostum Rasim də hazırda ATİAHİ Masallı rayon komitəsinin baş məsləhətçisi kimi öz işini yaxşı bilir, nəcib əməlləri ilə özünə hörmət qazanır. Bu təşkilatın üzvü kimi mən bütün bunların şəxsən şahidiyəm. O ata xoşbəxtdir ki, özündən sonra övladları həyatda onun yolunu davam etdirirlər. Kamil müəllim belə xoşbəxt insanlardandır.
Q.Fətullayev həmçinin 65 iliiyi bu günlərdə tamam olan şair Süleyman Əlisanı ictimaiyyət qarşısında təbrik edib, şeirləri ilkə tanınan S.Əlisaya gələcək yaradıcılıq yollarında uğurlar arzulayıb.

bir omur2

Sonra söz “Bir ömrün işığı” əsərinin müəllifi, həmyerlimiz, istedadlı qələm sahibi, Azərbaycan Yazışılar Birliyinin üzvü Süleyman Əlisaya verilib.

Şair-publisist S.Əlisa çıxışında Kamil Yadulla oğlu Nurullayevin 1931-ci il oktyabrın 1-də Masallının Köhnə Alvadı kəndində anadan olduğunu qeyd edib, doğulduğu kənddə ibtidai təhsil aldıqdan sonra Böyük Xocavar yeddiillik məktəbini, daha sonra isə Masallı şəhər 1 nömrəli orta məktəbini bitirdiyini bildirib. 1950-ci ildə Azərbaycan Tibb İnstitutuna qəbul olan Kamil bir il bu ali təhsil ocağında oxuyub. Ancaq növbəti il müəyyən səbəbdən həmin ali təhsil ocağından ayrılaraq Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunda təhsilini davam etdirib. 1955-ci ildə həmin institutu riyaziyyat ixtisası üzrə bitirərək təyinatla Astraxanbazar (indiki Cəlilabad) rayonunun Xanəgah kənd orta məktəbinə göndərilib. Kamil müəllim beş il bu dağətəyi kənddə işləyərək təcrübəli və qabaqcıl müəllim kimi püxtələşdi, yerli camaatın dərin hörmətini qazandı. 1960-1962-ci illərdə Təzə Alvadı kənd orta məktəbində müəllimlik fəaliyyətini davam etdirdi. Xoşbəxtlikdən həm Xanəgah məktəbində, həm də Təzə Alvadı məktəbində Kamil müəllim yüksək səviyyəli pedaqoqlarla əhatə olunmuşdu. 1962-ci ildə təcrübəli müəllim kimi öz doğma kəndinə qayıdan Kamil burada gənc nəslin maariflənməsində böyük rol oynadı. Kamil müəllim heç bir mükafat, ad-san gözləmədən bütün bacarığını xalqın maariflənməsinə sərf edirdi. Tale elə gətirir ki, SSRİ Ali Sovetinin 1971-ci il 20 iyul tarixli fərmanına əsasən, təhsilin inkişafında göstərdiyi xidmətlərə görə o, “Şərəf nişanı” ordeni ilə təltif olunur. Ancaq həmin ərəfədə xəstə olması səbəbindən və ya hansısa bilinməyən səbəbdən orden sahibinə çatdırılmır. 2020–ci ildə bu hadisədən xəbər tutan övladları Rahim və Rasim Moskvada təhsil alan yaxın dostları Murad vasitəsi ilə Rusiya Federasiyası Dövlət Arxiv idarəsinə sorğu məktubu ünvanlayırlar. Arxiv rəhbərliyi sorğuya cavab olaraq Kamil Yadulla oğlu Nurullayevin həqiqətən də “Şərəf nişanı” ordeni ilə təltif olunması barədə arayış göndərir. «Yaşadığı ömrün işığı ayları, illəri adlayaraq günümüzə qədər yetişib. Düşünürəm ki, bu işıqdan hələ neçəneçə nəsillərə də pay çatacaq. Doğma Köhnə Alvadıda Kamil müəllimin 90 illiyi ilə əlaqədar keçirilən anım mərasimini 50 ildən sonra baş tutan görüş və yaxud bir ömrün keçmişdən bu günümüzə düşən işığı adlandırmaq olar. Bu görüş həm də həyatda çətinliklərə mətanətlə sinə gərən bir ailənin el-oba qarşısında hesabatı və ömür-gün yazısını özündə ehtiva edir… Kamil müəllim təkcə məktəbdəki tədrislə kifayətlənmir, dərsdənkənar vaxtlarda şagirdləri öz evinə dəvət edib onlarla təmənnasız məşğul olardı. Onun yetirmələri riyaziyyata digər fənlərdən daha çox maraq göstərirdilər. Hər bir şagird istəyirdi ki, riyaziyyatdan ona Kamil müəllim dərs desin. Kamil müəllim bütün şagirdlərini diqqətdə saxlayır, onların problemlərini öyrənir, lazımi qayğı göstərir, dərsi şagirdlərə onların anladığı səviyyədə çatdırırdı. Buna görə şagirdlər evə döndükdə verilən çalışmaları çətinlik çəkmədən həll edə bilirdilər...»-deyə Süleyman müəllim qeyd edib.

Sonra “Bir ömrün işığı” sənədli filminə baxış keçirilib.
Folklorşünaslıq, dil tarixi, təsəvvüf ədəbiyyatı sahəsində tanınmış Azərbaycanlı alim, filologiya elmləri doktoru, professor Füzuli Bayat, filologiya elmləri doktoru, professor Tərlan Quliyev, Azərbaycan Diplomatiya Akademiyasının professoru Rəşad İbadov, Azərbaycan İqtisad Universitetinin dosenti Fariz Əhmədov və başqaları da çıxış edib, müəllim işığı, müəllim ziyası haqqında söz deyib, Kamil Nurullayevin həyatı və pedaqoji fəaliyyəti haqqında danışıblar.
Cəlilabaddan gələn şair İman Abdulla Ulu Öndər Heydər Əliyevin müəllim sənəti haqqına sözlərini və həsr etdiyi şeirini, müəllim ömrü haqqında şeirlərini söyləyib.
Kamil müəllimin böyük oğlu Rəhim Nurullayev tədbirə görə Masallı RİH başçısı cənab Şahin Məmmədova ailələri və doğmaları adından minnətdarlıq edib.
Tədbirdə Masallı RİH başçısının məsul işçisi Abbas Abbaszadə iştirak edib.

Axırda S.Əlisanın “Bir ömrün işığı” kitabı tədbir iştirakçılarına hədiyyə edilib.

Əlihüseyn ŞÜKÜROV

Rusif Kərimov : “Ulu öndər Heydər Əliyev xalqın yaddaşına əbədi köçmüş liderdir"

h.eliyev

Tarix olduqca nəhəng, qarşısıalınmaz bir prosesdir. Tarixi hadisələr isə zaman və məkan
çərçivəsində cərəyan edən, cəmiyyətin inkişafını öz axını ilə tənzimləyən dəyişikliklərdir. Lakin
bəzən tarix elə şəxsiyyətlər yetişdirir ki, bu şəxsiyyətlərin fəaliyyəti zamanın axınına qarşı
gəlmək gücündə olur və heç bir çərçivə, məhdudiyyət tanımır. Məhz belə şəxsiyyətlər özləri
tarix yazır, əbədiyyət qazanır, xalqın və millətin sonsuz məhəbbəti, sevgisi ilə mükafatlandırılır.
Belə şəxsiyyətlərdən biri də Ulu Öndər Heydər Əliyevdir.
Müstəqil Azərbaycanın qurucusu, müasir tariximizin banisi Ümummilli Liderimiz Heydər Əliyev
bütün həyatı və karyerası boyunca Azərbaycan, onun müstəqilliyi, işıqlı sabahı naminə
çalışmışdır.O böyük şəxsiyyət bizi bir millət kimi məhv olmaqdan, dövlətimizi bir dövlət kimi
xəritədən silinməkdən xilas edərək bu günümüzün və sabahımızın qarantına çevrilmişdir.
Azərbaycan tarixinin ən qürurverici dövrü Heydər Əliyev dövrüdür. Çünki, Azərbaycan xalqının
Ümummilli Lideri, müstəqil Azərbaycan dövlətinin qurucusu Heydər Əliyev Azərbaycan
tarixinin yetirdiyi ən böyük şəxsiyyətlərdən biridir və Azərbaycanın 30 ildən artıq bir dövrünü
əhatə edən tarixi taleyi, bu illər ərzində xalqın ictimai-siyasi, iqtisadi və mədəni həyatının bütün
sahələrində dirçəlişi Ulu Öndərin adı ilə sıx bağlıdır. Ulu Öndər rəhbərlik etdiyi bu dövr ərzində
Azərbaycanı bir dövlət kimi zamanın ağır və sərt sınaqlarından çıxara bilmiş, ölkənin gələcək
inkişaf strategiyasını müəyyən etmiş və onun həyata keçirilməsi üçün mühüm addımlar
atmışdır. Ulu öndərin 1969-cu ildən Azərbaycana rəhbərlik etdiyi dövr xalqımızın tarixinə
Heydər Əliyev dövrü kimi əbədi həkk olunmuşdur.
Ulu Öndərin idarəetmə fəlsəfəsinin başlıca ideya-siyasi istiqaməti xalqın milli özünüifadəsinin
bütün forma və vasitələrinin geniş vüsət alması, milli qürur hissinin güclənməsi və milli şüurun
yüksəlişinə təkan verən sürətli inkişaf strategiyasının gerçəkləşdirilməsi ilə səciyyələnmişdir.
Xalqın tarixi yaddaşının özünə qaytarılması onun qəlbində illərdən bəri sıxılıb qalmış milli
dövlətçilik ideyasının gələcəkdə böyük hərəkətverici qüvvəyə çevrilməsi, müstəqil dövlətçilik
ideyalarının gerçəkləşməsi üçün zəmin yaratmışdır.
1969-cu il Azərbaycan SSR in sosial-iqtisadi və mədəni inkişafında dönüş ili olmuşdur. Ulu
Öndərin rəhbərliyi altında respublikanın dinamik inkişafı üçün kompleks proqramların işlənib
hazırlanmasında yorulmaz fəaliyyət, misilsiz təşəbbüskarlıq və nəhəng enerji 70-ci illərin bariz
əlamətinə çevrilmişdi. Bu illər Azərbaycanın quruculuq salnaməsinə ən parlaq səhifələr kimi
daxil olmuşdur. Kənd təsərrüfatının inkişafında böyük nailiyyətlər əldə edilmiş, sənayenin
dinamik yüksəlişini təmin etmək üçün iqtisadiyyatda struktur islahatları həyata keçirilmiş, yeni
sənaye sahələri yaradılmış, sənayenin qabaqcıl sahələrində, ilk növbədə, maşınqayırma
kompleksində, kimya və neft kimyasında, əlvan metallurgiyada texniki cəhətdən yeniləşmə və
yenidənqurma işləri, neft emal edən sənayenin, energetikanın, qara metallurgiyanın və dağ-
mədən sənayesinin genişləndirilməsi prosesi başlanmışdır. Azərbaycan bu illərdə neft
məhsulları, neft avadanlığı, polad borular, əlvan metallar, sintetik kauçuk, elektrik mühərrikləri,
tikinti materialları, məişət kondisionerləri, avtomobil hissələri, mineral gübrələr, çini-saxsı, xalça

və xalçaçılıq məmulatı istehsalı üzrə keçmiş SSRİ-də aparıcı yerlərdən birini tuturdu.
Azərbaycanda buraxılan 350 adda məhsul dünyanın 65 ölkəsinə ixrac olunurdu. Əslində,
Azərbaycanın dövlət suverenliyi və müstəqilliyi, sistemli şəkildə artan xarici iqtisadi əlaqələri,
dünya iqtisadiyyatına get-gedə daha dərindən inteqrasiya olunması hələ 1970-1985-ci illərdə
təməli qoyulmuş iqtisadi potensiala əsaslanır.
Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin Azərbaycana rəhbərliyi dövründə mətbuatın
inkişafında əsaslı dönüş yarandı. Məhz Ulu öndərimizin şəxsi səyi nəticəsində dilimizə olan
ögey münasibətdə dəyişiklik baş verdi. Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev hər zaman ana
dilinə böyük qiymət verdiyini nümayiş etdirirdi. 1978-ci ildə qəbul olunan Azərbaycan Sovet
Sosialist Respublikasının Konstitusiyasında dövlət dilinin Azərbaycan dili kimi təsbit olunması,
demək olar ki, bütün qaranlıqlara işıq saçdı.
Məhz həmin dövrdə istər ədəbi, istərsə də mətbu sahədə yüksək irəliləyiş nəzərə
çarpırdı. Azərbaycan dilində qəzetlərin sayı artırıldı, televiziyada verilişlərin Azərbaycan dilində
yayımı genişləndirildi. Ulu öndər Heydər Əliyev Bakı Dövlət Universitetinin jurnalistika
fakültəsində ixtisaslı kadrların hazırlanması istiqamətində əhəmiyyətli addımlar atdı.
Azərbaycanda nəşr olunan çap mətbuatı, demək olar ki, ittifaq miqyasında peşəkarlıq
səviyyəsinə və digər parametrlərinə görə seçilirdi. Artıq Azərbaycan mətbuatı uzun onilliklərlə
qadağan olunan milli adət-ənənələrimizdən, milli tariximizdən, mədəniyyətimizdən, dilimizdən
yazmağa başladı, bu məsələlər geniş təhlil olunaraq təbliğ edildi. Ulu öndər Heydər Əliyevin
şəxsi təşəbbüsü ilə o zaman Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki BDU) jurnalistika
fakültəsinin əlaçı tələbələri Moskva Dövlət Universitetinə oxumağa göndərildilər. Bu isə
Azərbaycan milli jurnalistika məktəbinin formalaşmasında, müasir jurnalistikanın inkişafında
mühüm və müstəsna rolunu oynadı.
Azərbaycanın elmi, mədəniyyəti və incəsənəti həmin illərdə böyük yüksəliş dövrü yaşamış,
paytaxt Bakının, digər şəhər və rayonların inkişafı və abadlaşması sahəsində kompleks
tədbirlər həyata keçirilmişdi. Bütün bu görülən işlər Azərbaycanın gələcək müstəqilliyi üçün
hazırlanan möhkəm təməlin tərkib hissələri idi.
Bəllidir ki, 90-cı illərin əvvəlləri Azərbaycanda olduqca əlverişsiz siyasi mühit yaranmış,
hakimiyyətdə olan şəxslərin səriştəsizliyi və səhvləri üzündən torpaqlarımız düşmən tərəfindən
işğal olunmuşdur. Xalqımız olduqca çarəsiz duruma düşmüş, dövlətimiz məhv olmaq təhlükəsi
ilə üz-üzə qalmışdı. Belə ağır bir dönəmdə xalqın səsinə səs verən yenə də
ÜmummillimLiderimiz Heydər Əliyev oldu. Belə ki, xalqın təkidli tələbi ilə Ulu Öndər Heydər
Əliyev 1993-cü ildə yenidən Azərbaycanda hakimiyyətə gəldi.
Azərbaycan yalnız Heydər Əliyevin hakimiyyətə qayıdışından sonra özünün geosiyasi
imkanlarını gerçəkləşdirməyə başlamışdır. Heydər Əliyevin siyasi zəkası sayəsində
Azərbaycanın beynəlxalq aləmdən təcrid olunmaq təhlükəsi aradan qaldırılmışdır. Dünya
siyasət meydanında cərəyan edən proseslərə təsir baxımından Ulu Öndər həmişə öz sözü, öz
çəkisi, öz sanbalı ilə seçilmişdir.
Heydər Əliyevin xarici siyasət məsələlərinə müstəsna əhəmiyyət verməsi, beynəlxalq
miqyasda uğurlu və cəsarətli addımlar atması, milli məqsədlər naminə ən nüfuzlu tribunalardan
bacarıq və məharətlə istifadə etməsi Azərbaycan dövlətçiliyinin bu günü və gələcəyi
baxımından son dərəcə əhəmiyyətli olmuşdur.
Azərbaycan Heydər Əliyevin fəal diplomatiyası nəticəsində dünyanın demokratik dövlətlərinin
və aparıcı təşkilatlarının ölkəmizə, onun zorla cəlb olunduğu silahlı münaqişəyə münasibətinin
əsaslı surətdə dəyişməsinə nail ola bilmişdir. Heydər Əliyevin xarici siyasətinin əsasını sülh,
beynəlxalq hüquq normalarına, sərhədlərin bütövlüyünə və toxunulmazlığına, dövlətlərin ərazi
bütövlüyünə hörmət və qarşılıqlı surətdə faydalı əməkdaşlıq prinsipləri təşkil etmişdir.
Müstəqil dövlətçiliyimizin Heydər Əliyev tərəfindən formalaşdırılan mənəvi-ideoloji əsası dünya
azərbaycanlılarının həmrəyliyinin möhkəmləndirilməsində həlledici rol oynamışdır. Azərbaycan
ziyalısını son əsrlərdə ciddi düşündürən milli dirçəliş problemləri bütöv şəkildə Heydər Əliyevin
fəaiiyyəti sayəsində strateji dövlət siyasətinə, əməli siyasi müstəviyə keçmiş və nəticədə
azərbaycançılıq məfkurəsi şüurlara hakim kəsilmişdir. İki əsrin və iki minilliyin qovuşuğunda
xalqımız məhz onun sayəsində milli-mənəvi dəyərləri layiqincə qoruyaraq, üçüncü minilliyə

inamla qədəm qoymuşdur. Heydər Əliyevin adı bu gün bölgədə və dünyada layiqli mövqe
qazanmış Azərbaycan dövlətinin rəmzi kimi səslənir.
Bütün sahələrdə olduğu kimi ordu quruculuğu sahəsində də möhkəm təməl yaradan Ulu Öndər
Heydər Əliyevin “Xalqla ordunun birliyi həm xalqın qüdrətini artırır, həm də ordunu daha
qüvvətli edir ” fikri öz təsdiqini 44 günlük Vətən Müharibəsində bir daha tapdı. Müzəffər Ali Baş
Komandan İlham Əliyevin rəhbərlik etdiyi Azərbaycan ordusu torpaqlarımızı işğaldan azad
edərək xalqımıza sonsuz Qələbə sevinci bəxş etdi. Xalqımız öz Prezidenti və ordusu ətrafında
bir yumruq kimi birləşdi, dəmir bir yumruğa çevrilərək düşmənin başını əzdi. Unutmamalıyıq ki,
bu gün Azərbaycanın suverenliyini, müstəqilliyini qorumağa qadir olan, Müzəffər Ali baş
Komandan, Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə Zəfər qazanaraq ərazi bütövlüyünü təmin
edən Orduya malik olması Ulu Öndərin Azərbaycan xalqı qarşısında göstərdiyi misilsiz
xidmətlərdən birinin bariz nəticəsi sayıla bilər.
Hazırda işğaldan azad edilmiş ərazilərimizdə geniş tikinti-quruculuq, bərpa işləri aparılır.
Sevindirici haldır ki, bizim rayonumuzun ərazisində də bu işlər uğurla davam etdirilir. Bu gün
Füzulidə müasir standartlara cavab verən yol-nəqliyyat infrastrukturu qurulur, strateji
əhəmiyyətli dəmir yol xətləri çəkilir, xüsusi əhəmiyyətli obyektlər inşa olunur.
Ümumiyyətlə, müasir Azərbaycan tarixinin istənilən sahəsinə nəzər salsaq Ulu Öndər Heydər
Əliyevin misilsiz rolunu və əməyini görmüş olarıq. Heydər Əliyev güclü xarizmatik şəxsiyyət,
fenomenal siyasətçi və dövlət xadimi idi. Ulu Öndərin ən böyük gücü dərin və universal
biliyində, qətiyyətində, işgüzarlığında, qeyri-adi yaddaşında, tükənməz səbrində,
uzaqgörənliyində və müdrikliyində idi.
Bütün dünya azərbaycanlılarının milli iftixarı Ulu Öndər Heydər Əliyev Azərbaycan xalqının
yaddaşında qurucu və xilaskar dövlət xadimi kimi əbədi olaraq yaşayacaqdır.
Rusif Kərimov - Viləşçay Su Anbarı İstismarı İdarəsinin rəisi

3 -dən səhifə 9

Oxşar məqalələr