Nəcəf bəy Vəzirov 1854-cü ildə Şuşa şəhərində bəy ailəsində anadan olmuşdur. Nəcəf bəyin Azərbaycan dramaturgiyasının formalaşmasında, inkişafında, zənginləşdirilməsində, milli teatrın yaradılmasında mühüm xidmətləri vardır. Nəcəf bəy Vəzirov Azərbaycan ədəbiyyatında “Müsibəti Fəxrəddin” əsəri ilə faciə janrının əsasını qoyan böyük bir ədibdir. Azərbaycan ədəbiyyatında maarifçilik hərəkatının genişlənməsində onun böyük xidmətləri olmuşdur. Nəcəf bəyin dünyagörüşünün inkişafında müəlllimi Həsən bəy Zərdabinin əziyyəti, mühüm istiqamətverici rolu danılmazdır. Nəcəf bəy Vəzirovun milli dramaturgiyamızdakı yeri onun obrazlarının timsalında hələ də dramaturji cizgilərdə yaşayır. O, “Əti sənin, sümüyü mənim”, “Ev tərbiyəsinin bir şəkli”, “Daldan atılan daş topuğa dəyər”, “Sonrakı peşimançılıq fayda verməz”, “Adı var, özü yox”, “Dələduz”, “Vay şələküm-mələküm”, “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük”, “Ağa Kərim xan Ərdəbili”, “Pəhləvani zəmanə”, “Keçmişdə qaçaqlar” və s. kimi qiymətli əsərlər yazmışdır. Nəcəf bəy Vəzirovun 1914-ci ildə yazdığı “Pul düşkünü Hacı Fərəc” komediyası dramaturqun ömrünün və yaradıcılığının müdriklik mərhələsində qələmə alınmışdır. Əsərdə cəmiyyət və insan, şüurun azadlığı, qadınların seçiminin olması, təfəkkürün təkamülü və ideal həyat uğrunda mübarizə, maariflənmə və sosial tərəqqi ideyaları qabarıqdır. Nəcəf bəy Vəzirovun dramaturgiyasının zirvə əsərlərindən olan bu pyesdə tənqidi realizmin estetik prinsipləri açıq bir şəkildə görünür. Əsərdə eyni zamanda maarifçilik hərəkatının ictimai-sosial məzmunu da öz əksini tapmışdır. Dramaturq Zinyət xanım və onun qulluqçusu olan Güldəstəylə münasibətinin səmimiliyi ilə təfəkkürün təkamülü və ideal həyat prinsiplərini oxucuya çatdırmışdır. Güldəstənin və Kərbəlayı Rəcəbin Hacı Fərəcin hiylələrinə aldanmamasının, pula düşkün olmamasının, sadiqliyinin təsviri ilə rəiyyəti təmsil edənlərin bitkin xarakterlərini işləyib. Nəcəf bəy Vəzirov Ağa Hеydərin böyük qardaşı- Hacı Fərəc Hacı Ziyad oğlunu - altmış yaşında qoca bir kişi kimi təsvir edir. Hacı Fərəclə Ağa Hеydərin arvadı olan Zinyət xanımın arasında olan konfliktin səbəbi mərhum Ağa Hеydərdən qalan miras olur. Əsərin ikinci konflikti isə Mahmud bəylə Hacı Fərəcin arasında baş verir. Hər iki konfliktdə xeyir şər üzərində qələbə qazanır. Hacı Fərəc niyyətinə çatmaq üçün özünü Zinyət xanıma nə qədər də qayğıkeş göstərsə də, Zinyət xanım onun niyyətindən agah idi. Hacı Fərəc niyyətini öz sözləri ilə təklikdə belə ifşa edir: “Zinyət xanım! Sən özlüyündə mənə lazım dеyilsən, amma sənsiz də bir bеlə dövlət ələ gəlməz. Həmin o sərmayədir məni dəli-divanə еdib, rahat qoymayan. Zarafat dеyil, dörd dəst iki-üç mərtəbə еvlər, səkkiz dükan, altı yеrdə bağlar, hamam... Cəmi banklarda nəqd pullar…”
Hacı Fərəc camaat içində “Xudavəndi-aləm öz Quranişərifində yеtimlər barəsində nə buyurubdur. “Vəla təkilü əmvaləküm, ila əmvaləküm”. Yəni, yеtimin malını öz malınıza məxlut еdib yеməyin. “Innəhü hübən kəbirə”. Yəni, yеtimin malını yеmək böyük olan günahdır.” kimi sözlər deyib, özünü mərhum qardaşı Ağa Hеydərin səkkiz yaşlı oğlu Yusifin haqqını yemədiyini iddia etsə də hər kəs onu yaxşı tanıyırdı. Hacı Fərəcin əsl siması Zinyət xanım ilə evlənmək üçün bеş uşağının anası və otuz bеş illik yoldaşı olan Xırda xanımı tərəddüd etmədən boşaması səhnəsində ifşa olunur. Hacı Fərəc yuvasını dağıtmasına və uşaqlarını yеtim qoyamasına belə don geyindirir. “O arvad otuz bеş il məni cəhənnəm oduna yandırıb, qudurmuş it kimi məni dalayıb. Axırı məni təngə gətirdi, boşadım gеtdi”.
Nəcəf bəy Vəzirov Hacı Fərəcin sözləri ilə onun necə fəndgir biri olduğunu oxucunun gözləri önündə belə canlandırır. “Ağa Hеydər, yazıq qardaşım böyük dövlət qoyub gеdib. O dövlətə görə Zinyət xanıma hər bir tərəfdən müştərilər çıxacaq. Lotu-potu, atasından bixəbər adamlar... Hərgah Zinyət xanım bunların birisinə gеtsə, dövlət badifənaya gеdəcək, bişək, Zinyət xanım, balası Yusif ilə qalacaqlar quru yurdda…”
Ümumiyyətlə, damaturqun bütün əsərlərində demək olar ki, atalar sözləri və məsəllərdən istifadə olunub. “Pul düşkünü Hacı Fərəc” əsərində də “Kеçinin qoturu bulağın gözündən su içər”, “Qarnı tox olan köpək gеcə ulduza hürər” kimi atalar sözləri ilə Hacı Fərəcin xarakterini göstərir.
Mərhum Ağa Hеydərin səkkiz yaşlı oğlu Yusif Nəcəf bəy Vəzirovun maarifçilik hərəkatını əsərdə gələcəkdə davam etdirəcək şəxs kimi verilir. Yusifin təhsilinə xüsusi diqqət yetirilir və o, rus dayədən dərs alır.
Komediyada Hacı Fərəc olduqca hiyləgər, qəddar, pul üçün hər bir şey edə biləcək biri kimi təsvir olunur. O, otuz yaşındakı bacısı oğlu Balaqardaşın Zinyət xanım ilə evlənib, mülkü ələ keçirmək istədiyini biləndən sonra onu Rzaqulu ilə üz-üzə qoyur. Hacı Fərəc Rzaquluya Zinyət xanımı almaq vədi verib, aldadıb onu öz toruna salır. Həm Rzaqulu, həm də Balaqardaş evli idilər, lakin onlarda Hacı Fərəc kimi pula düşkün idilər və bir-birini öldürərək, nəfslərinə qurban gedirlər. Balaqardaşın gözəl arvadı, üç uşağı və Rzaqulununda iki arvadı, bir-birindən gözəl bеş uşağı olmasına baxmayaraq, onlar tək dövlətdən ötrü biri-birini öldürdülər. Zinyət xanım bu ətrafında olan hadisələri görüb, dövlətin başa bəla olduğu fikrinə gəlir. O bu fikrini “Nеylərəm qızıl tеşti, içinə qan qusam” – sözləri ilə təsdiqləyir.
Əsərdə dramaturqun maarifçilik fikirlərini təbliğ edən və həyata keçirməyi arzulayan obrazı məhkəmə vəkili, cavan oğlan, Mahmud bəy idi. O, xaraktercə gözəl, nəcib, ziyalı biri kimi təsvir olunur. Mahmud bəy həm də Ağa Hеydərin yеganə dostu idi. Mahmud bəyin xarakteri Zinyət xanımın sözləri ilə oxucuya çatdırılır. “Mahmud bəy Ağa Hеydər bəyin vəkili idi, qardaşı kimi onu istəyirdi... O bizə gələndə mənə əl vеrməzdi, dik üzümə baxmazdı, baş vurub əyləşərdi”.
Mərhum Ağa Hеydərin sənət məktəbi açmaq üçün böyük təmirat tikməsi fikri onun böyük maarifçilik fikirlərinin olmasını sübut edir. Onun bu fikri reallaşsaydı iki yüz uşaq onun xərcinə sənət öyrənəcəkdilər. Mərhum Ağa Hеydərin qulluqçularınında adını öz vəsiyyətnaməsində qeyd etməsi və onların hər birinə bеş min manat nəqd pul yazması onun nəcibliyinin göstəricisidir. Əsərin sonu ədalətin öz yerini tapması ilə bitir. Zinyət xanım Mahmud bəy ilə evlənib, onun evində, yaşayıb, ona yoldaşlıq еtməyə razı olur və mərhum Ağa Hеydərin fikirləri Mahmud bəy tərəfindən həyata keçirilir. Mahmud bəyin səyləri nəticəsində Hacı Fərəcin oğurluqlarının üstü açılır və o, Sibirə sürgün olunur, lakin oğurladıqları pullar ondan geri alına bilmir. Əsərdəki ibrətlik son əsəri daha da çox dəyərli edir. Nəcəf bəy Vəzirovun “Adı var, özü yox” komediyası Azərbaycan ədəbiyyatı üçün çox dəyərli bir əsərdir. Əsərin xoşbəxt sonluqla bitməsi əsəri daha da çox dəyərli edir. Nəcəf bəy Vəzirovun “Pul düşkünü Hacı Fərəc” komediyası Azərbaycan ədəbiyyatı üçün çox dəyərli bir əsərdir.

Həcər Atakişiyeva

İsmayıl bəy Qutqaşınlı keçmiş Qutqaşın mahalında (indiki Qəbələ şəhərində) 27 yanvar 1806-ci ildə anadan olmuşdur. Qurban bayramında dünyaya gəldiyinə görə ona İsmayıl adını qoyublar. İsmayıl bəy Qutqaşinlının Azərbaycan ədəbiyyatında böyük bir maarifçi kimi xidmətləri danılmazdır. O, ədəbiyyatımıza müasir nəsri və hekayə janrını gətirən şəxsiyyətdir. İsmayıl bəy Qutqaşınlı Mirzə Fətəli Axundzadə, Qasim bəy Zakir, Abbasqulu ağa Bakixanov kimi ədiblərimiz ilə dost olmuşdur. İsmayıl bəy Qutqaşınlının 1835-ci ildə Varşavada fransız dilində nəşr olunan «Rəşid bəy və Səadət xanım» hekayəsi Azərbaycan ədəbiyyatı üçün olduqca qiymətlidir. Salman Mümtazın bu hekayənin üzə çıxarılmasında çox böyük xidmətləri olmuşdur. Hekayə ədibin maarifçi fikirlərini özündə əks etdirir. Hekayədə hadisələr müəllif tərəfindən nəql olunur. İsmayıl bəy Qutqaşınlı hekayəsini çatışmayan heç bir cəhəti olmayan gözəl Səadət xanımın bir sevgili arzusunda olmasının, sevgisiz həyatın bədbəxtlik və qəm-qüssədən ibarət olduğunu düşünməsinin təsviri ilə başlayır. Səadət xanımın darıxanda pənah gətirdiyi, səhərlər qəm-qüssədən uzaqlaşmaq üçün getdiyi ətirli qızılgüllərlə əhatələnmiş, ortasında fəvvarə vuran hovuzunda olduğu gözəl bir bağ var idi. Səadət xanım Rəşid bəyin səsini ilk dəfə məhz bu bağda eşidib, könlü həyəcana gəlmiş, bütün hissiyyatı alovlanmışdı. Hekayədə köməkçi surətlərdən olan Səadətin mehriban dayəsi Şamah Səadətə olan məhəbbətinə, sevgisinə görə Səadətin anası Tutu xanımdan geri qalmırdı. Şamah Səadətin ana mehribanlığı ilə qayğısına qalırdı. Hekayənin digər bir köməkçi surətlərdən biri də Rəşid bəydən heç bir zaman ayrılmayan Əziz adlı nökər idi. Hər iki obraz öz sədaqəti və vəfası ilə oxucunun diqqətini cəlb edir. «Rəşid bəy və Səadət xanım» hekayəsinin baş qəhrəmanı olan Rəşid bəy əsərdə iyirmi iki yaşına girmiş, İsmayıl adlı bir bəyin oğlu kimi təsvir olunur. Rəşid bəy alicənablığı, nəzakəti, səliqəsi, tərbiyəsi, nəcibliyi, qəlbinin həssaslığı, cəsarəti, mərdliyi ilə insanlar arasında özünə hörmət qazana bilmişdi. Rəşid bəy «Şahnamə»ni və başqa qəhrəmanlıq dastanlarını, xüsusilə fars qəzəllərini oxumağı, at sürməyi, tüfəng, tapança atmağı, silah oynatmağı çox sevirdi. Rəşid bəyin iki arzusu vardı: bütün məşhur igidlərə qalib gəlmək və bütün zəiflərə, yoxsullara kömək etmək. İsmayıl bəy Qutqaşınlı «Rəşid bəy və Səadət xanım» hekayəsində Rəşid bəyin igidliyini belə təsvir edir: “On səkkiz yaşından başlayaraq, Rəşid bəy vaxtını gah at oynatmaqda, gah par-par parıldayan silahlara sarılaraq, vətənini çapıb-talayan və əkinçiləri incidən quldurlar ilə çarpışmaqda keçirirdi.
Bəzən məhsuldar, dağ ətəklərində ov edərək, atını sürüb daima qar və buludlarla örtülmüş dağların başına, qalın meşələrə və çıxılmaz qayalara dırmaşırdı; oralarda quldurların ən gizli yuvalarını axtarıb tapır və onların əziyyətindən əkinçiləri xilas etmək üçün vuruşub yuvalarını tarmar edərdi”.
«Rəşid bəy və Səadət xanım» hekayəsində Rəşid bəyin evlənmək eşqinə düşməsinə bir hadisə səbəb olur. Rəşid bəy Əziz adlı nökərilə söhbət edərkən qulağına zəif bir qışqırıq, həzin bir nalə səsi gəldi. O, quş kimi uçaraq bu səs gələn tərəfə yüyürdü. Bir cavan oğlanı bir neçə quldurun əlində əsir gördü. Quldurlar o cavanı başqa quldurlara satmaq niyyətilə aparırdılar. Qoçaq Rəşid bəy atını Əzizə tapşıraraq, xəncərini sıyırıb quldurların üzərinə atıldı. Onlardan ikisini xəncərlə vurub öldürdü, başqaları isə əsir oğlanı buraxıb meşəyə qaçdılar. Qaçan quldurların da bir neçəsi Rəşid bəyin zərbəsindən xilas olmadı. Vuruşma qurtardıqdan sonra rəhmdil Rəşid bəy tələsik cavan oğlanın köməyinə yüyürdü; cavan yaralanmışdı. Yarasını qurşağı ilə sarıyıb, yaxın bir evə gətirmək üçün onu Əzizin atına mindirdi. Bir kəndə yetişər-yetişməz, onları bir dəstə qadın ağlaşma ilə qarşıladı. Əziz bunun səbəbini dərhal anlayıb ağasının göstərdiyi igidliyi onlara söylədi. Rəşid bəy bir neçə saat əvvəl quldurların əlində əsir olmuş Mərdanı xilas etmişdi. Gənc Mərdanın anası, arvadı və bacıları qollarını açıb Rəşid bəyin ayağına yıxıldılar və onun dizlərini öpməyə başladılar. Sonra Rəşid bəyi evə apardılar. Mərdanın gənc arvadı Rəşid bəyin paltarının qanını yudu, plov üçün düyü hazırladı və Rəşid bəyə bir tafta qurşaq bağışlayıb ona «qardaş» dedi. Rəşid bəy evin daxili həyatını, bu gənc ər-arvad arasında olan nəzakət və zərif mehribançılığı görüb, evlənib ailə sahibi olmaq fikrinə düşür. Mərdanın arvadındakı nəzakət və ərinə olan mehribanlıq hissi Rəşid bəyə müsbət cəhətdən çox təsir edir. O, özünün yalqız olduğunu hiss edib, onu ürəkdən sevən, yorğun və təhlükəli zamanlarda ona təsəlli verə biləcək bir həyat yoldaşının olmasını istəyir. Rəşid bəy bu niyyətini
Əzizə deyir. Əziz Rəşid bəyə uşaqlıqdan ata-anası tərəfindən ona deyikli olan gözəl əmisi qızı ilə evlənməyi məsləhət edir. Rəşid bəy gözəl əmisi qızı ilə evlənib, onu təxtisəltənətdən məhrum etmək istəmir. Buna görə də əmisi qızı ilə evlənmək fikrini bəyənmir. Əziz ona qonşu bəylərindən birinin böyük sərvətinin və yeganə bir qızının və həmin qızında Rəşid bəyə ərə getməyi arzu etdiyini söyləyir. Lakin bu şərt ilə ki, Rəşid bəy ata-anasını və rəiyyətini atıb onların evində yaşamağı qəbul etsin. Rəşid bəy tanımadığı, bilmədiyi bir qızdan ötrü canından əziz tutduğu və pərəstiş etdiyi mehriban atasını, gözəl vətənini və vəfalı rəiyyətlərini atıb, qonşu bəyə xidmət edə bilməyəcəyini söyləyir. Əziz Rəşid bəyin ağlına birdaha şahid olandan sonra Səadət xanım adlı qəşəng və gözəl bir qızın sorağını eşitdiyini deyir. Səadət xanımın bir o qədər sərvətli olmadığını, ancaq gözəlliyi və rəhmdilliyilə şöhrət tapdığını, Qəbələ xanlarının nəslindən olduğunu, öz anası ilə bərabər yaşadığını söyləyir. Rəşid bəy Səadət xanımın sorağın alan kimi üzünü Qəbələ tərəfə çevirib Səadətə qovuşmağa can atır. Rəşid bəy Tutu xanımın qızı Səadətin gözəlliyindən, həya və ismətindən, xasiyyətindən qoca qarılar vasitəsilə məlumat toplayır. Onların gətirdikləri məlumatlar Rəşid bəyin sevgisini daha da alovlandırırdı. Rəşid bəy verilən məlumatları yoxlamaq üçün Səadəti öz gözü ilə görmək niyyətində idi. Lakin müsəlmanların evlənənə qədər, gələcəkdə onların həyat yoldaşları olacaq qadınları görməkləri qadağan olduğu üçün Rəşid bəy bir bağban paltarı geyib Səadətin hər gün gəlib gəzdiyi qonşu bağa bağban oldu. Yüksək bir hasar o iki bağı bir-birindən ayırırdısa da, Rəşid bəyə Səadətin nəğmələrini dinləməyə mane olmurdu. Rəşid bəyin atası Səadəti anasından istəmək üçün Qəbələ şəhərinə elçilər göndərdi. Elçilər rədd cavab xəbəri gətirdilər. Səadətin anası öz qızını o yerin varlı bir xanına vermək niyyətində imiş. Bu xəbər Rəşid bəydə və onun atasında çox böyük kədər doğurur. Tutu xanımın sərvəti və rütbəni Rəşid bəyin alicənablığından üstün tutması Rəşid bəy və atası üçün böyük bir təhqir idi. O, oğluna bir daha o qızın adını çəkməsini qəti qadağan etdi. Lakin Rəşiddə eşqin hücumuna müqavimət göstərmək imkanı qalmadığından gizlincə Qəbələyə qayıtdı.
İsmayıl bəy Qutqaşınlı «Rəşid bəy və Səadət xanım» hekayəsində Səadət xanımın xarakterindəki mərhəmətlilik hissini yoxsul və dilənçilərə qarşı olan münasibətində göstərir. Səadət xanım yoxsullara çoxlu ehsan verərdi. Onun yanına dilənçilərdən başqa kimsənin yolu yox idi. Ona görə Rəşid bəy Səadət xanımın yanına bir yol tapıb eşqini ona bildirmək üçün dilənçi paltarı geyinib, sədəqə almaq üçün Səadətin yanına gəlir. Rəşid bəy Səadət xanımı ilk dəfə bağda görmüşdü, lakin Səadət xanım onu şəhərdə bir bayram büsatında, cavanlar tüfəng, tapança, ox atmaq və qılınc oynatmaq məharətlərini göstərəndə görmüşdü. Səadət Rəşid bəyi at belində görüb, onun igidliyinə və gözəlliyinə vurulur. Lakin o, çarəsiz idi. Çox yaxın bir zamanda öz nəcabəti və sərvətilə Tutu xanımın razılığını alan Əsgərağanın arvadı olacaqdı. Səadət xanım ondan yaşca çox kiçik olan bir uşağa ərə getməkdən narazı olsa da əlindən heç nə gəlmirdi. Şamah Tutu xanıma Səadətin Kazımxanın azyaşlı oğluna ərə getmək istəmədiyini desə də Tutu xanım Əsgərağanın əmisinin onun üçün gətirdiyi qiymətli paltarları, çox böyük cehizi, yataq otağının avadanlıqlarını, qızıl və gümüşləri tükənməz bir səadət, tərifəgəlməz bir qadın xoşbəxtliyi hesab edirdi. Səadət isə onun həyatı barəsində başqalarının qərar verməsinə icazə verməyib, bütün qadağalara və təhlükələrə baxmayaraq, Rəşid bəyin sevgisini seçir. Səadət Rəşid bəyin onunla qaçmaq təklifini qəbul edib, Şamah ilə vidalaşıb, Rəşid bəylə gedir.
İsmayıl bəy Qutqaşınlı «Rəşid bəy və Səadət xanım» hekayəsini fransız dilində yazdığına görə, o, hekayədə qərb oxucunuda diqqətdən kənar qoymur. Müəllif çox yaxşı anlayırdı ki, Şərq adət-ənənələri ilə tanış olmayan bir oxucuya Səadətin tərifini uzaqdan eşitməklə Rəşid bəyin bütün dünyanı tərk etməyə hazır olması, özünü bağban və dilənçi surətinə salması və nəhayət, ikinci dəfə görüşdükdə onu qaçırması uydurma və imkandan xaric bir şey kimi görünəcəkdir. Buna görə də İsmayıl bəy Qutqaşınlı Rəşid bəyin hərəkətlərinə haqq qazandıraraq, qərbli oxucuya müraciətlə yazır: “Siz ki, bütün həyatınızı qadınlar məclisində keçirirsiniz, onların zərif səslərini, lətif söhbətlərini dinləyirsiniz. Şərq ölkələrində bir qadının ancaq bir baxışının, hətta ancaq qadın adının cavan oğlanlara nə dərəcədə təsir etdiyini bilmirsiniz. Bu cavanlar üçün qadınların səsində nə qədər lətafət olduğunu və onların dodaqlarından qopan ilk sevgi kəlməsinin cavanların bütün hissiyyatını nə dərəcədə qaplamasını təsəvvürünüzə gətirə bilməzsiniz!
Bu halları anlamaq və hiss etmək üçün bu ölkələrdə doğulmaq və ya bir neçə il bu ölkələrdə həyat sürmək lazımdır”.
Bundan sonra İsmayıl bəy Qutqaşınlı hekayəni oxuyub, gənc Səadətin ata-anasının əmrindən boyun qaçırıb bir zəngin və nəcib xana ərə getməyi rədd etdiyinə və Rəşid bəyin uzaqdan tərifini eşidib özünü də yalnız bir dəfə görməklə ona qoşulub qaçmasına təəccüblənən və Səadətin bu davranışını heç cür anlaya bilməyən qərbli xanımlara müraciət edir: “Siz Şərq aləmindən bixəbərsiniz. Sizə xoş görünməyə var qüvvəsilə çalışan dəstə-dəstə gənclər daim sizin ətrafınızı bürüməkdədirlər. Onlar sizin külək vurmuş rübəndləriniz kimi ətrafınızda qalxıb-düşürlər, məclislərdə sizə pərəstiş edənlərdən başqa kimsə görmürsünüz. Müsamirələrdə şəninizə minlərlə mədhlər söyləyirlər. Şərq qadını isə, öz ata və qardaşlanndan başqa heç kəsi görmür. Əlbəttə, belə bir şəraitdə yaşayan qadının bu qədər asanlıqla atəşli bir sevgiyə düşməsi sizin təsəvvürünüzə sığmaz. Ah! Əgər siz bu qadınların yerində olsaydınız, onlar kimi daim dörd divar arasında, pərdə altında yaşasaydınız, o zaman Səadətin bizim qəhrəmana qoşulub qaçmasını, ümidvaram ki, anlayarsınız”.
Səfər zamanı Rəşid bəy xəbər alır ki, Kazımxan Rəşid bəy və Səadət xanımın arxasınca silahlı dəstə göndərib. İşi belə görən Rəşid bəy Səadət xanım və Əziz ilə bərabər qalın meşəli bir dağa tərəf getməyə məcbur olur. Onlar meşəyə yeni girmişdilər ki, birdən-birə hava dəyişilir, göydə gurultu-nərilti qopur, yağış şırhaşır tökülməyə başlayır, şimşəklər çaxır, ildırımlar şaqqıldayır. Bu çətinliklərin heç biri Səadətin və Rəşid bəyin sevgisini zərrə qədər də olsa azalda bilmir. Bir müddət sonra göy təmizləndi, hava açıldı, günəşin isti şüaları Səadətin göz yaşlarını qurutmaq üçün parladı. Rəşid havanın dəyişməsindən çox şad olub harada olduqlarını düşünməklə və bir yol izi axtarmaqla məşğul oldu. Bu məqsədlə bir təpənin üstünə çıxdı. Orada gözünə bir ceyran sataşdı, vurmaq istədi, birdən bir güllə səsi eşitdi, ceyran yıxıldı, bir ovçu ağacın dalından çıxıb ceyrana tərəf yüyürdü. Rəşid yol sorağı üçün ovçuya yaxınlaşdı. Böyük bir sevinclə Rəşid Tikanlı kəndinin kəndxudası Mərdanı tanıdı! Mərdan da, bir vaxt onu quldurların əlindən xilas edən Rəşid bəyi tanıdı. Yüyürüb onun əllərini duz kimi yaladı və onun hər bir xidmətinə can-başla hazır olduğunu söylədi. Onlar atlarına minib Mərdanın kəndinə yola düşdülər. Vəfalı Mərdan elə bir ehtiyat göstərdi ki, kənddə heç kəs bu əziz qonaqların gəlməsini bilmədi. Arvadı canla-başla qonaqlara xidmət edirdi. Əziz atları yaxşıca rahatladı və onları, gəldiklərindən də uzun bir səfərə hazırladı. Rəşid bir neçə saat istirahət etdikdən sonra Səadətin yanına gəlib iki günlüyə evə getmək niyyətində olduğunu ona xəbər verdi. Evə getməkdə məqsədi atasından icazə alıb Səadəti onun evinə gətirmək olduğunu söylədi. Səadət xanım mehriban dayəsi Şamah üçün çox darıxırdı və onu görməyi çox arzulayırdı. Şamah isə Səadətin qoşulub qaçmasına kömək etdikdən sonra, ağalarının gözünə görünməkdən qorxub, xəlvət şəhərdən çıxdı və ailəsi yaşayan Tikanlı kəndinə getdi.
Sübh tezdən Tutu xanım Səadətin və dayəsinin evdə olmadıqlarından təşvişə düşüb, şəhərdə yaşayan bütün qohumlarına adam göndərdi ki, bəlkə Səadət onların evinə getmiş ola. Səadəti heç bir yerdə tapa bilmədilər. Tutu xanımın bütün təşəbbüsləri nəticəsiz qaldıqda qorxusu daha da artdı. Günorta vaxtı Rəşid bəyin gecə ağaca bağladığı şəxs Tutu xanıma qızının igid Rəşid bəy ilə qaçdığını xəbər verdi. Tutu xanım bu əhvalatdan məyus olsa da, bir az təskinlik tapdı, çünki Rəşid bəyin tərifini o, hər yerdə eşitmişdi və bilirdi ki, qızı onunla xoşbəxt yaşaya bilər. Əsgərağanın atası Kazımxan bütün qoşunun toplayıb, sübh tezdən İsmayıl bəyin mülk və mahalının sərhədinə yeridi.
Həmin sərhəddə Rəşid çoxdan bəri öz müttəfiqlərindən yardım qüvvəsi gözləyirdi. Atası onu bağışlamışdı və düşmənə qarşı göndərdiyi əsgəri qüvvənin sərkərdəliyini də ona tapşırmışdı. Rəşid bəy qoşunun bir hissəsilə Kazımxana yaxın yerdə gözəl bir səngər tutmuşdu. Lakin Rəşid bəy öz xəyalında Kazımxana qan tökməmiş qələbə çalmaq üçün bir yol axtarırdı. Birdən onun başına bir fikir gəldi və tez bu fikri həyata keçirməyə qərar verdi. Rəşid bəy yerindən qalxıb ən igid nökərlərindən dörd nəfərini seçdi və özü ilə bərabər getmələrinə əmr verdi. Gün batar-batmaz onlar kimsəsiz bir cığır ilə Ərəş şəhəri tərəfə yola düşdülər. Rəşid bəy Əsgərağanı qaçırdıb, Kazımxana bir sülh təklifi yazıb məktubu Hacı İbrahimlə göndərdi. Ata bircə oğlunun qaçırılmasını eşidib, sülh təklifini qəbul edir. Rəşid bəy Səadət xanımı ata yurduna gətirib, çox şad ömür keçirdirlər. İsmayıl bəy Qutqaşınlı «Rəşid bəy və Səadət xanım» hekayəsi xeyirin qələbəsi və xoşbəxt sonluqla bitir. Əsərin qəhrəmanları bir çox çətinliklərə məruz qalsalar da onlar heç bir zaman məyus olmurlar və bu çətinliklərdən çıxış yolunu tapırlar.
Həcər ATAKİŞİYEVA

Mehriban Əliyevanın siyasi-ictimai və sosial-mədəni fəaliyyət dairəsi o qədər genişdir ki, bu barədə nə qədər danışsaq da bitməz. Hər şeydən öncə Azərbaycan və eləcə də dünya ictimaiyyəti Mehriban Əliyevanı böyük xeyriyyəçi, qayğıkeş vətəndaş kimi tanıyır. Hələ 2004-cü ildə Heydər Əliyev Fondu yaranarkən insanlara qayğı və təmənnasız xidmət amalını prioritet elan edən Mehriban Əliyeva öz səylərini əhalinin zəif müdafiə olunan təbəqələrinə, xəstə və valideyn himayəsindən məhrum olmuş uşaqlara, qocalara kömək göstərilməsinə yönəldir. Son dövrlərdə geniş vüsət alan məktəb və xəstəxana tikintisində, uşaq evlərinin və bağçalarının, internat məktəblərinin yenidən qurulmasında, tarixi və dini abidələrin bərpasında Mehriban Əliyevanın əzmkarlığını, təhsilimizin inkişafına, milli genefondumuzun qorunmasına xidmət edən əsl vətəndaşlıq missiyasını görürük.

Yüksək yaradıcılıq və təşkilatçılıq qabiliyyəti sayəsində Mehriban xanım fəaliyyətinin mühüm sahəsini nümayiş etdirərək xalqımızın mədəniyyətini dünya ictimaiyyətinə tanıtmaq naminə Azərbaycan Mədəniyyətinin Dostları Fondunu yaratmışdır. Ölkənin birinci xanımının indiyədək rəhbərlik etdiyi Azərbaycan Mədəniyyətinin Dostları Fondu Azərbaycan xalqının mədəni dəyərlərinin dünya mədəniyyətinə inteqrasiya olunması, yeni beynəlxalq əlaqələrin yaradılması baxımından həyata keçirdiyi ideyalarını özündə cəmləşdirir. Artıq Fond faydalı tədbirlərin sosial institutuna çevrilmiş, beynəlxalq səviyyəli tədbirlər – festivallar, konsertlər, sərgilər təşkil etməklə əslində mədəniyyətimizin mükəmməl təbliğatçısı olmuşdur.

Azərbaycan Mədəniyyətinin Dostları və Heydər Əliyev fondlarının xətti ilə sənəti və mədəniyyəti himayə edən Mehriban xanım Əliyeva çağdaş Azərbaycandan əski çağlara cığır açdı. Mehriban xanım 2004-cü ildə Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının və musiqi irsinin qorunub saxlanılması və inkişaf etdirilməsi sahəsində yorulmaz səylərinə görə dünyanın ən nüfuzlu və önəmli beynəlxalq qurumlarından olan YUNESKO-nun xoşməramlı səfiri adına layiq görülüb Onun fəaliyyəti nəticəsində YUNESKO-nun qərargahında Azərbaycanın böyük şəxsiyyətlərinin yubileyləri qeyd olunur, Azərbaycan mədəniyyətini təbliğ edən çoxlu sayda tədbirlər keçirilir. YUNESKO-nun baş katibi Koişiro Matsuuranın iştirakı ilə Azərbaycanla təşkilat arasında təhsil sahəsində əməkdaşlığa dair Memorandum imzalanıb. Bakıda YUNESKO ilə birlikdə təhsil sahəsində beynəlxalq konfrans keçirilib. Bakıda Beynəlxalq Muğam Mərkəzi yaradılıb. Azərbaycanın bu ecazkar, əlçatmaz musiqisinin, mədəniyyət incisinin inkişafı, dünyaya tanıdılması istiqamətində ciddi addımlar atılıb. Azərbaycanda dünyanın müxtəlif bölgələrindən gələn muğam ifaçılarının iştirakı ilə Beynəlxalq Muğam Müsabiqəsi keçirilib. Azərbaycanın qədim musiqi növlərindən olan əsrarəngiz Muğam, YUNESKO-nun qeyri-maddi irs siyahısına salınıb. Mehriban xanımın rəhbərliyi muğam ustalarının valehedici ifalarının toplandığı Qarabağ Xanəndələri albomu hazırlanıb. Azərbaycanın dünyanın ən qədim yaşayış məskənlərindən biri olduğunu açıq şəkildə göstərən Qobustan abidələrinin YUNESKO-nun dünya mədəni və təbii irsinin qorunması siyahısına daxil olmasında da onun böyük xidmətləri, əməyi vardır. Mehriban Əliyevanın qarşıya qoyduğu vəzifələrdən biri də bütün bəşəriyyətə məxsus olan tarixi və mədəni abidələrin bərpasıdır.Maddi mədəniyyət abidələrinin qorunması və bərpası işində Mehriban xanım Əliyevanın şəxsi təşəbbüsləri əvəzsiz vətənpərvərlik nümunəsidir. Fondun dəstəyi ilə Gəncənin sonuncu xanı Cavad xanın qəbri üzərində gözəl məqbərə tikilmişdir. VII əsrdən Gəncədə öz xeyirxahlığı ilə məşhur olan Comərd Qəssabın məzarında və məzarüstü türbəsində bərpa işləri, Görkəmli yazıçı və pedaqoq Abdulla Şaiqin ev-muzeyində əsaslı təmir-bərpa işləri aparılmışdır. Mərdəkan qəsəbəsində kütləvi kitabxana üçün müasir bina tikilmiş, kitab fondu zənginləşdirilmiş, kompyuter avadanlığı ilə təchiz edilmişdir.

Ermənistan tərəfindən təcavüzə məruz qalan və işğal altında olan ərazilərdə vandalizm aktları ilə qarşılaşan Azərbaycanın, Versal Sarayının parkındakı mədəniyyət abidələrinin, Luvrda İslam incəsənəti şöbəsinin, Berlin Qəsrinin, Romada Kapitoli muzeyindəki “Filosoflar zalı”nın və digərlərinin bərpasında fəal iştirakı haqqında informasiyanı hazırda bütün dünyada məmnunluq hissi ilə qarşılayırlar.

Mehriban xanım Əliyevanın rəhbərlik etdiyi Heydər Əliyev fondunun fəaliyyəti çoxşaxəli və rəngarəngdir. Bütün fəaliyyəti ilə uğurlara imza atan Mehriban xanım Əliyevanın məqsədli amalı, fədakarlığı, ictimai mövqeyi onu hər kəsə örnək edib.Bu gün dünyanı bürüyən koronavirus pandemiyası (COVID-19) ilə əlaqədar dövlət başçısı tərəfindən iqtisadiyyatımızı, o cümlədən insanlarımızın sosial həyatını qorumaq üçün çox mühüm qərarlar verilib. Birinci vitse-prezident Mehriban xanım Əliyevanın dövlətimizin başçısı ilə bu istiqamətdəki gərgin zəhməti xüsusilə qeyd olunmalıdır. Bir sıra xəstəxanaların pandemiya ilə mübarizə üçün təşkil olunması, yeni laboratoriyaların alınması, tibbi personalın bu prosesə səfərbər olunmasında da Mehriban xanım Əliyevanın peşəkarlığı öz sözünü deyir.

Təhmasib Məcidov

Masallı rayon sakini

Ağdamın Zəngişalı kəndində, kəndlilərin pay torpaqlarının arasında öz möhtəşəmliyi ilə nəzəri cəlb edən 3 çinar ağacı var. Kənd özü qədim olsa da, inkişaf tarixi bu ağacların yaşına tən gəlir. Nədəndir ki, XIX əsrin ortalarından etibarən bu kəndin idarəçiliyi Qarabağ xanlığının məşhur hökmdarı İbrahim xanın 8-ci oğlu Səfiqulu ağanın böyük oğlu Hüseynqulu ağanın öhdəsinə veriləndən sonra Zəngişalının büsatlı günləri başlayıb. Hüseynqulu ağanın rəhbərliyi altında kənddə qazılan çoxsaylı quyulardan çıxarılan su torpağı cana gətirir, əhalinin əkin-biçinini bərəkətli edir, kəndlilərin sosial vəziyyəti yaxşılaşır. Vaxtilə Zəngişalını ağ günə çıxarmış bu işlər haqda kənd əhalisinin zəngin xatirələri var.
Hüseynqulu ağa Cavanşirin minbir əziyyətlə 10 hektarlıq ərazidə saldırdığı bağ öz çoxnövlü meyvə ağacları və ümumiyyətlə, dünyanın bir çox ölkələrindən gətirilərək becərilən bitki növləri ilə məşhur olub. İş burasındadır ki, həmin bağ müstəqillik illərinə qədər qalırmış, ancaq respublikamız “öz əli, öz başı” olandan sonra kəndlilərə pay torpaqları verilən zaman həmin bağ da ümumi əraziyə aid edilib və kənd sakinləri arasında bölünüb. Kəndlilər də 100-150 il yaşı olan ağacları dibindən çıxarıb, sahəni əkin yerinə çevirib.
Vəziyyətin belə olduğunu görən kənd bələdiyyəsi əlli tərpənib və bağda yanaşı olan 3 çinar ağacına da 5 sot torpaq ayıraraq kəndin və kəndlilərin yaddaşında iz salmış tartixi yaşatmağa çalışıb. Hazırda yeganə də olsa, bu çinar ağacları tarixi yaddaşımıza böyük hörməti təcəssüm etdirir. Lakin.., tariximizə nə qədər hörmət-izzət, onu yaşatmağa arzu-istək olsa da, maliyyəsi olmayan yerli orqanlar vizual olaraq heç nə edə bilmirlər. Yəni, bu ağaclar sadəcə tarlaların arasında təsadüfi bitmiş yad varlıqlar təsiri bağışlayır. Ətrafında nə bir hasarı var, nə də haqqında xırda bir lövhə. Necə deyərlər, “nə gələnu var, nə gedəni, nə baxanı nə də qoruyanı”. Haqq üçünə, camaatın başı qarışıb dolanışığın dərdini çəkməyə, onlar çinar-tarix haqda düşünməyə macal tapmırlar. Kənd sakini Nahid Əliyevin ölçmələrinə görə, ağaclardan ən böyüyünün gövdəsinin aşağıdan çevrəsinin uzunluğu 4,7 metr, ikincisi 4,4 metr, üçüncüsü isə 3 metrdir. Ölçülərdən göründüyü kimi bunlar həqiqətən nadir ağaclardır.

Mən bu haqda 10 il əvvəl də yazmışdım. O vaxt hansısa bixəbər cavan ağaclardan birinin gövdəsini balta ilə çaparaq adının baş hərfini həkk etmişdi. 10 il ərzində ağac öz-özünü müalicə edərək yarasını sağaldıb. Amma izi hələ də qalır. Tariximizin bu zərrəciyini sağaltmaq və qorumaq isə Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin, Mədəniyyət Nazirliyinin, habelə AMEA-nın müvafiq strukturlarının, üstəlik də Azərbaycan Turizm Agentliyinin öhdəsinə düşür. Niyə?

Birincisi, Zəngişalı kəndi məhz regionda Qarabağ xanlığı mövcud olan dövrdə inkişaf yoluna qədəm qoyub. Bu faktın hazırkı ictimai-siyasi şəraitdə tarixi dəyəri yüksəkdir.
İkincisi, çinarlar “Ağalıq bağı” adlanan və sovet hakimiyyətindən əvvəl rəiyyətin yaşadığı yerdən bir neçə yüz metr aralı olan, habelə o dövr üçün möhtəşəm sayılan ikimərtəbəli, 12 otaqlı malıikanədən ibarət ərazidə yerləşir və XIX əsr Azərbaycan feodal həyat tərzini müzey şəklində canlandırıb turistləri cəlb etmək üçün gözəl məkandır.
Üçüncüsü, gəlin unutmayaq ki, yazıçı Süleyman Sani Axundov sovetləşmədən əvvəl Ağdamda yaşadığı dövrdə Hüseynqulu ağa ilə dost olub, dəfələrlə onun malikanəsinə qonaq gəlib və yazdığı “Qaraca qız” hekayəsinin süjetini də burada baş vermiş real hadisədən götürüb. Sadəcə, o, hekayənin ilk variantında Hüseynqulu ağanın həqiqi alicənab, insanpərvər, rəhmdil, rəiyyətin qayğısını çəkən və Qaraca qız kimi kasıbları öz övladı kimi himayə edən surətini yaratsa da, sonradan sosialist realizminin və fəhlə diktaturasının tələbi ilə hekayədəki surətlərin xarakterində dəyişiklik edərək, keçmiş varlıları mənfi surətə çevirməyə məcbur olub.
Səbəblərin sayını artırmaq olar, ancaq bundansa, çinarlara qayğı göstərməyə başlamaq daha faydalıdır. İşin gedişində o qədər maraqlı və zəruri faktlar meydana çıxacaqdır ki...
Novruz NOVRUZOV

Cəfər Cabbarlı 20 mart 1899-ci ildə Xızıda yoxsul kəndli ailəsində anadan olmuşdur. Onun Azərbaycan ədəbiyyatının zənginləşməsində çox böyük xidmətləri olmuşdur. Cəfər Cabbarlının yaradıcılığı çox zəngindir. Onun şeirləri, pyesləri ilə yanaşı hekayələridə Azərbaycan ədəbiyyatı üçün olduqca qiymətlidir. Onun “Mənsur və Sitarə”, “Əhməd və Qumru”, “Parapetdən Şamaxı yoluna qədər”, “Müfəttiş”, “Çocuq”, “Altun heykəl”, “Qara Qənbər”, “Gülzar”, “Dilarə”, “Aslan və Fərhad”, “Papaq”, “Dilbər”, “Gülər” adlı hekayələri vardır. Cəfər Cabbarlının “Firuzə” hekayəsi qadın azadlığına, Azərbaycan qadınının cəmiyyətdəki mövqeyinə, azad söz haqqına, təhsil almaq hüququna toxunub, dəstəkləmə mövqeyi tutmaq cəhətindən müəllifin digər hekayələrinin içində ən təsirlilərindən biridir. Cəfər Cabbarlının “Firuzə” hekayəsi həcminin və obrazlarının sayının azlığına baxmayaraq, Azərbaycan ədəbiyyatı üçün mövzu və problematika baxımından çox böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu əsər çox dərin mənaları özündə ehtiva edə bilir. Müəllif əsərində mühitin təsviri ilə bədii təzad yaratmışdır. Cəfər Cabbarlı mühitin təsiri ilə mövcud vəziyyət ilə əvvəlki acınacaqlı vəziyyəti oxucunun gözləri önündə canlandıra bilir. Cəfər Cabbarlının “Firuzə” hekayəsi qadın hüquqlarının, haqqlarının qadınlar tərəfindən pozulmağa imkan verilməməsi və müdafiəsi baxımından olduqca qiymətlidir. Yazıçının “Firuzə” hekayəsinin qadın qəhrəmanları “Gülzar”, “Dilbər”, “Gülər” hekayələrinin qadın qəhrəmanları kimi çarəsiz, avam, kölə ruhunda deyildilər. Onlar bir azərbaycanlı qadını kimi tərəqqiyə çatmışdılar. Cəmiyyətdə söz hüququna, təhsil almaq hüququna malik idilər. Cəfər Cabbarlının “Firuzə” hekayəsi sovet hakimiyyətinin yenidənqurma siyasətinin təntənəsinə həsr olunmuşdur. Hekayədə Bakının əvvəlki vəziyyəti ilə sovet hakimiyyətinin işğalından sonrakı vəziyyəti qarşılaşdırılır. Müəllif yeni nəslin tərəqqisini, inkişafını yeniliyə məruz qalan, dəyişilən mühitdə görür. Müəllif “Firuzə” hekayəsində eyni dövrün tələblərinə cavab verən sovet Bakısına, sovet sisteminə vurğunluğunu açıq bir şəkildə göstərir. Cəfər Cabbarlı sözlə portret yaratmaqda çox mahir idi. O, Firuzənin portretini oxucunun gözləri önündə canlandıra bilir. “Firuzə gözəl, girdəsifət gənc bir qızdı; şərqli qızlara məxsus qara, dərin, atəşli gözləri, qələmlə çəkilmiş kimi, qara qaşları, incə dоdaqları vardı”.
Cəfər Cabbarlının “Firuzə” hekayəsində hadisələr dоsent-prоrektоr vəzifəsində fəaliyyət göstərən bir dоktоr tərəfindən nəql olunur. Firuzə dördüncü kursda oxuyanda öz istəyi ilə dərsdən sonra dоktоra xəstələrə baxmaqda köməklik edirdi. Əsərdəki əsas hadisələr Firuzənin həyat yoldaşının Bakıya gəldikdən sonra, öz evlərini tapa bilməyib, dоktоrdan yardım almaq üçün onun yanına gəlməsi ilə başlayır. Cəfər Cabbarlı oxucunu məhz Məmmədin sözləri ilə keçmiş Bakının hər bir küçəsi, hər bir döngəsi, hər bir dalanı ilə tanış edir. “Çоx yaxşı yadımdadır: Çənbərəkənddə, əyri-üyrü küçələr və xarabalıqlar arasında bir оtaqdan ibarət kiçik bir evimiz vardı. Evimizin damı dal tərəfdən əyri bir döngə ilə bərabərdə idi, bu döngə həmişə peyinlə dоlu оlardı. Evimizdən iki yüz addım о yanda böyük, köhnə bir qəbiristan vardı. Böyük, köhnə qəbiristanın о biri tərəfi bоş bir çöl idi, оrada Şah Abbasın оvdanı vardı. Yağış suyu bu оvdana axırdı. Pillə ilə оraya düşür, su içirdilər, əl-üz, bəlkə ayaq da yuyurdular”.
Məmməd ailəsinin kasıbçılığını, atasının kənkan olmasını, acından ölməmək üçün arpa əkməsini acı xatirələr kimi xatırlayır. Məmməd atasının ölümünü köksünü ötürərək, qəmə bataraq, xatırlayırdı. “Mən lap uşaqdım. Bir gün atam məni də iş üstə apardı. Mən quyunun yanında оturdum, о isə cırıldayan əl çarxına sarınmış uzun kəndirin bir ucunu belinə bağladı və quyuya düşdü. Çarx hərləndi və getdikcə kəndir açıldı. Bir azdan sоnra durumla dоlu bir vedrə çəkdilər və vedrəni yenə quyuya sallatdılar. Bu dəfə durum yerinə atam özü çıxdı. О sapsarı saralmışdı”. Məmməd atası ilə xоzeyinin arasında keçən danışıq ilə dövrün aşağı təbəqəsinin acınacaqlı vəziyyətini oxucuya çatdırırdı. Məmmədin atası nə qədər xоzeyinə yalvarıb, qazın onu bоğduğunu, quyu fantan vursa, onu öldürəcəyini dedisə də xоzeyin onun sözlərinə məhəl qoymadı. Ona- “Bir ildir işləyirsən, bir aləm pul qоymuşam. İndi iş bir az çətinə düşəndə qaçırsan. Quyunun asan yerlərində işləmisən, indi buraya kim girər”?- deyib, onun üzünə şillə vurdu…
Xоzeyinin bu şilləsinin üstündən illər keçsə də, Məmməd atasının uşağının gözləri önündə vurulduğu zaman utanmasını heç cür unuda bilmirdi. Övladının gözündə hamıdan qüvvətli və qоçaq olan bir atanın qüruru sarsılmışdı, o bu sarsılmış etibarını övladının gözlərində yenədən bərpa olunduğunu görmək üçün məcbur qalıb quyuya girməyə razı oldu. Xоzeyin işi belə görüb, atasını vurduğu əli ilə övladının başını tumarlayıb, cibindən kağız pullar çıxarıb ona verir. Yazıq ata öləcəyini bilə-bilə quyuya düşdü. Biraz sonra kənkanı hissiz bir halda çəkib çıxartdılar. Onun gözləri açıqdı, amma üzü, dоdaqları gömgöy, dəniz kimi idi. Xоzeyinin gözlədiyi neft quyusu guruldadı və qara neft quyudan şiddətlə fantan vurub, çarxı havaya sоvurdu. Neftin fantan vurduğunu görən xоzeyin meyitə məhəl qoymayıb, şadlığından bilmirdi nə etsin. O, tez qоyun kəsdirib, əmrlər verməyə başladı. Bu şadlıq içində təkcə neft selləri altında yatan kənkanın bir dəyəri yox idi. Baxmayaraq ki, bu neft onun sayəsində fantan vurmuşdu. Xоzeyinin əmri ilə işçilər kənkanın ayaqlarından yapışıb kənara sürüdülər. Meyiti köhnə bir arabaya qоyub, üstünü cır-cındırla örtdülər və şəhərin kənarı ilə evinə gətirdilər. Cəfər Cabbarlı “Firuzə” hekayəsində sovet hakimiyyətinin yenidənqurma siyasətindən əvvəl Bakıda neftin bu cür çıxarıldığını, xоzeyinlərin bu qədər qəddar olduğunu qələmə alaraq, əslində mühiti ifşa edirdi. Cəfər Cabbarlı “Firuzə” hekayəsində sovet hakimiyyətinin yenidənqurma siyasətindən sonra Bakını belə təsvir edir. “Bizim həmişə tоzlu- tоrpaqlı, qışda isə bоğaza qədər palçıq оlan əyri-üyrü küçəmizin yerində geniş və yaxında döşənmiş bir küçə gördüm. Şəhərin bu başından о başına qədər göz işlədikcə görünən bir küçə. Tramvayların ardı kəsilmirdi, zəng səsləri küçəni dоldurmuşdu. Evimizin dalında, həmişə peyinlə dоlu оlan döngədə gözəl beşmərtəbəli bir ev yüksəlirdi. Bütün köhnə, böyrü üstə əyilmiş Çənbərəkəndi yоx оlmuşdur. Qəbiristandan оnun köhnə hasarından, çala-çuxurundan, sökülmüş köhnə qəbirlərin açdığı uçurumlardan bir əsər görmədim. Atamın da qəbrini tapmadım. Bu əbədi sükut dünyasının yerində geniş xiyabanlı, qəşəng bir park əmələ gəlmişdir, atamın qəbri yerində isə bir çiçəklik salınmışdır. О dar, sürüşkən cığırın yerində asfaltla döşənmiş, minik və yük maşınlarının, avtоbusların aramsız hərəkətindən qara ayna kimi parlayan geniş bir yоl gördüm. Mənə elə gəldi ki, burada bir zəlzələ оlmuş, vulkan köhnə və qaranlıq Çənbərəkəndini batıraraq, əvəzində yerin dərinliklərindən təmiz evli, geniş küçəli, gözəl, yaşıl parklı, əlvan çiçəklərlə gülümsəyən, bahar nəşəli yeni bir şəhər çıxarmışdır. Neftə bulaşmış adamlara çоx çətin rast gəlmək оlur. Hamı tərtəmiz geyinib, elə bil ki, tоya gedəcəkdir. Bir kranı və ya vinti burmaqla kоmpressоrların və ya mоtоrların işini nizama salırlar. Köhnə, tоzlu yоllar, arabalar və drоklar da yоx оlmuşdur. Hər yerdə parlaq asfalt və sürətlə yürüyən maşınlar! Demək оlar ki, bütün mədənlərə tramvay və dar dəmiryоl xətti çəkilmişdir”.
Cəfər Cabbarlı “Firuzə” hekayəsində neft işçilərinin dünənini və bugününü belə dəyərləndirir. “Bir parça çörək üçün özü qazdığı quyuya girərək, ağanın şillə və yumruğu altında işləyən, özünü zəhərli qazların, ölümün qara ağzına atan işçi, indi öz bacarıq və talantını göstərməyə imkan tapmış, indi ixtiraçı оlmuşdur”.
Məmmədlə Firuzə uzun ayrılıqdan sonra görüşəndə Məmməd başa düşdü ki, onun yaşadığı küçə, ev, şəhərlə yanaşı onun doğmalarıda dəyişilmişdir. Lakin Məmməd bu dəyişiklikdən çox məmnun idi. Firuzənin şəhərdə maşın sürmək üçün vəsiqəsinin olması, təkbaşına maşını sürməsi Məmmədi həm sevindirirdi, həm də çox heyrətləndirirdi. Məmməd birmərtəbəli köhnə evlərin sökülməsini yerində gözəl bir parkın salınmasını, yolların asfaltlanmasını, ağacların əkilməsini çox böyük sevinc hissi ilə qarşılayırdı. Cəfər Cabbarlı “Firuzə” hekayəsində Quba meydanının keçmiş halı ilə indiki halını müqayisəli təsvir etməklə sovet hakimiyyətinin yenidənqurma siyasətini dəstəklədiyini göstərirdi. “Burası, vaxtilə Şərq mədəniyyətsizliyinin ən nümunəvi bir mərkəzi idi. Burada daima nərildəyən dəvələr yığıncaq qurardı. Uzun və qısa saqqallı dəllallar о tərəf- bu tərəfə yüyürərdi, dərvişlər dişsiz ilanlarını оynadaraq, imamın şücaətindən və sahibəzzamanın uzunqulağa suvar оlaraq zühur edəcəyindən danışardı. Dünən isə nə gördüm... Bütün о şərq köhnəliyi aradan qaldırılmış, оnun yerində təzə və təmiz bir bağ salınmışdır. Buradan yüzlərlə maşınlar, tramvaylar, avtоbuslar ötüb keçir. İnqilabdan qabaq tiryək alveri və tiryək çəkməyə məxsus küçələri ilə məşhur оlan birmərtəbəli Xanım karvansarası xarabalığı yerində yeddimərtəbəli böyük bir bina yüksəlmişdir”.
Məmmədin bu illər ərzində varlığından xəbərsiz olduğu Əsgər adında bir oğlu olmuşdu. Firuzə oğlunu gələcəkdə dоktоr оlmasını istəyirdi. Cəfər Cabbarlının “Firuzə” hekayəsinin digər qadın qəhrəmanlarıda Firuzə kimi özlərini təkmilləşdirmiş qadın surətləri idi. Züleyxa, Balaxanım xala müəllifin yaratmış olduğu belə qadın surətlərindən idilər. Məmmədin arvadı Firuzə ilə yanaşı onun bacısı Züleyxa da çox dəyişilmişdi. Züleyxanın qəhqəhə ilə gülərək, Məmmədə tərəf yüyürüb, оnun bоynuna tullanması, onu bərk-bərk qucaqlaması, Məmmədin qucağından çıxmaması, əri Aslana “gedək zaqsa, bоşanaq” deməyə cəsarətinin olması Məmmədi bir xeyli təəccübləndirdi. Züleyxanın Aslana onun icazəsi və xəbəri olmadan ərə getməsi Məmmədi çox heyrətləndirmişdi. Bunun səbəbini soruşduqda Züleyxa ona- “Qardaşım, о sənin işin deyil. Bu nə köhnəpərəstlikdir? Harada, haçan, kimə ərə getmək istəsəm, gedə bilərəm”, – deyir.
Dünənə qədər ağzından süd qоxusu gələn Züleyxa riyaziyyat müəlliməsi idi. Züleyxa kimi Məmmədin anası Balaxanım xala da çox dəyişilmişdi. O artıq kişilərdən çəkinmirdi. Sözünü çəkinmədən uca səslə hər yanda deyirdi. Məmməd bu dəyişilmələri əsərin sonunda belə dəyərləndirir. “Köhnə Bakı nə idi, indi nə оlmuşdur! İqtisadiyyatda inqilab, həyatda inqilab, məişətdə inqilab, insan şüurunda inqilab. Bu inqilab təbiətin köhnə qanunlarını belə dəyişdirir. Çılpaq, qumlu düzləri iki gün içərisində yaşıl, çiçəkli bir bağa döndərir. Оnun sayəsində ölü qəbiristan belə canlanır, mədəniyyət və istirahət parkına çevrilir”.
Həcər ATAKİŞİYEVA

Süleyman Sani Rzaqulu bəy oğlu Axundov oktyabr ayının 21-i 1875-ci ildə Şuşa şəhərində bəy ailəsində anadan olmuşdur. Süleyman Sani Axundov psixoloji, pedaqoji biliyə malik olan bir müəllim idi. O, maarif işini Qarabağ və Zəngəzurda məktəb, uşaq evi, klub, qiraətxana və başqa mədəni-maarif ocaqlarının açılmasına sərf etmişdir və Azərbaycanda mədəni maarif işlərinin möhkəmlənməsinə xidmət edirdi. Süleyman Sani Axundov mart ayının 29-u 1939-cu ildə Bakıda vəfat edib və qəbri Bakıda Fəxri xiyabandadır. S.S.Axundovun “Tamahkar”, “Dibdat bəy”, “Türk birliyi”, “Molla Nəsrəddin Bakıda”, “Çərxi-fələk”, “Qaranlıqdan işığa”, “Şahsənəm və Gülpəri”, “Bir eşqin nəticəsi”, “Səadət zəhmətdədir”, “Laçın yuvası” kimi pyesləri var. Süleyman Sani Axundovun yaradıcılığında ideya məzmununa görə seçilən əsərlərindən biri də 1921-ci ildə yazdığı “Eşq və intiqam” pyesidir. “Eşq və intiqam” pyesi beş pərdəli, yeddi şəkildə faciə janrında yazılmış bir əsərdir. Süleyman Sani Axundov “Eşq və intiqam” realist faciəsində xaraktercə çox müxtəlif olan obrazları oxucuya təqdim edə bilmişdir. Quldur dəstəsinin atamanı olan Əlimərdan, onun yoldaşı olan İbad, Piri baba, Əlimərdanın arvadı Yasəmən, Piri babanın arvadı Xalisə nənə, Həcər xanım kimi obrazlar xarakterlərindəki ziddiyyətlərlə oxucunun yaddaşında dərin iz qoya bilmişdir.
Əsərdə hadisələr Piri babanın komasında Yasəmənin dünyaya bir qız uşağı gətirib, əri Əlimərdanın bu körpəni qəbul etməyib, öldürəcəyi qorxusu ilə başlayır. Yasəmən əri Əlimərdanın “Yasəmən, qız doğsan öz əlimlə, qədim ərəblər tək, boğub atacağam” sözlərini yadına salıb, qəmə batırdı. Süleyman Sani Axundovun “Eşq və intiqam” pyesindəki qadın obrazlarından biri də əsərdə obraz kimi birbaşa iştirak etməyən, lakin özündən tez-tez bəhs olunan Həcər xanımın xalası Züleyxa xanım idi. Züleyxa xanım haqqında Piri babanın söylədikləri bu xanımın əsərdəki mövqeyini oxucuya tam aydın bir şəkildə göstərə bilir. “Həsənqulu ağa da oğul həsrəti çəkirdi. Allahtaala ona qızı Züleyxanı verdi. Mən bu sinnə çatmışam, amma atanın qıza elə məhəbbət bağladığını görməmişəm, eşitməmişəm. Bax, bu evi Həsənqulu ağa qızı üçün tikdirmişdir. Ağa burada həftələrlə ov edəndə, Züleyxa xanım da qaravaşları ilə burada yaşardı. Xalisə onun istəkli qulluqçularından biri idi. Ağanın ondan başqa övladı olmadı. İndi bu meşənin sahibi həmin Züleyxa xanımdır”.
Yasəmənə Piri baba və Xalisə nənə hər cür köməklik edirdilər. Lakin o, əri Əlimərdanın bu körpəni qəbul etməyib, öldürəcəyindən çox qorxurdu. Yasəmən xanım kimi Həcər xanım da bir körpə sahibi olmuşdu. Amma bu körpə onun məcbur ərə verildiyi Şahbaz bəydən yox, sevdiyi, söz verdiyi Nadir bəydən idi. Nadir bəy kasıb olduğu üçün borcu boğazına çıxmış, mülkü, evi Şahbaz bəyin yanında girovda olan Həcər xanımın atası Həcər xanımı Nadir bəyə yox, Şahbaz bəyə ərə getməyə məcbur edir. Həcər xanım gözləri yaşlı Şahbaz bəyin evinə gəlin köçür. Süleyman Sani Axundov Həcər xanımın sözləri ilə Şahbaz bəyin əsl simasını oxucuya göstərir. “Şahbaz bəy evimi qumarxanaya döndərib, çəngilər ilə kef etməyə başladı. Nadir mənim göz yaşıma dözə bilməyib baş götürüb bu vilayətdən getdi. Axırda Şahbaz bəyin binamusluğu bir dərəcəyə çatdı ki, öz süd bacısı, qardaşı Əlimərdanın bacısı Qəmərin namusuna toxundu”.
Süleyman Sani Axundovun “Eşq və intiqam” pyesində qadınların bir-birinə dəstəyi yazıçı tərəfindən çox böyük ustalıqla təsvir olunmuşdur. Həcər xanım Şahbaz bəy Parisə gedəndən sonra, sevdiyi Nadir bəylə birlikdə eşq atəşində yanırlar və Nadir bəylə Həcər xanımın bir oğulları olur. Şahbaz bəydən boşanıb Nadir bəylə evlənmək niyyətində olan Həcər xanıma Nadir bəyin xəstə düsüb şam kimi əriyib, ölməsi çox böyük zərbə olur. Həcər xanım körpəsini Yasəmənə verib, hamıya əkiz doğmuşam, deməsini və bu sirri aralarında ömür boyu saxlamağını istəyir. Piri baba ilə Xalisə nənə Züleyxa xanımın xatiri üçün bu sirri heç kimsəyə açmamağa razı olurlar. Yazıçı Yasəmənin Həcər xanımın oğlunu öz oğlu kimi sevib, böyütməsinin timsalında böyük qəlbli bir ana siması yaratmışdır. Piri baba və Xalisə nənə çağaları böyütməkdə Yasəmənə ən böyük dəstəkçi olurlar. Əlimərdan və İbad əsərdə namus üstündə qaçaq düşən obrazlardır. Əlimərdan qaçaqlıq etsə də, kəndlinin, məzlumun qoruyucusu idi. Yasəmənin qardaşı İbadda bu haqq işində Əlimərdanın silah yoldaşı idi. İbad nişanlısı Qəmərin intiqamını düşməndən alacağına özünə söz vermişdi. Piri baba dünya görmüş, müdrik bir qoca idi. O, Əlimərdana bu işdən əl çəkməyi, su sənəyinin axırda suda sınacağını, bu düşmənçiliyi bitirməyi bir böyük kimi məsləhət görürdü. Süleyman Sani Axundov “Eşq və intiqam” pyesində Əlimərdanın öz sözləri ilə onun mübarizəsinin amalını oxucuya çatdırır. “Mənim qorxumdan hökumət qulluqçuları cürət edib kəndliləri incidə bilmirlər. Mənim üç düşmənim var: hökumət, bəylər, tacirlər də pulları ilə mənə tövçü verirlər. Mən kəndliləri onların zülmündən saxlayıram”.
Süleyman Sani Axundovun “Eşq və intiqam” pyesində gənc nəslin nümayəndələri olan - Qəmər, Çingiz, Zöhrə xanım, Şəmsi bəy ata və babalarının düşmənçiliyinə qarşı bir düşüncədə tərbiyə aldıqlarına görə onlar bu düşmənçiliyi davam etdirmək fikrində deyildilər. Yeni nəslin nümayəndələri yazıçının sülh idealarının davamçıları idilər. Yeni nəslin nümayəndələrinin bu ədavəti davam etdirmək istəməmələrinində səbəbkarı onların anaları olan Həcər xanım və Yasəmən idi. Həcər xanım və Yasəmən də bu ədavətə qarşı mövqedə idilər. Yazıçı Həcər xanımın öz sözləri ilə onun nə qədər əzab çəkdiyini oxucuya çatdırır. “İyirmi ildir ki, mən bədbəxt ana, oğlum Çingiz üçün göz yaşı tökmüşəm. Sən Yasəmənə həsəd aparmışam ki, Çingizi bağrına basıb əzizləmisən, ona süd vermisən, oğlum demisən. Amma mən yad kimi kənardan baxmışam. Ah, ana üçün dünyada bundan artıq əzab olarmı”?
Süleyman Sani Axundov “Eşq və intiqam” pyesində gənc nəslin nümayəndələri olan - Qəmər ilə Şəmsi bəy və Çingiz ilə Zöhrə xanım arasında güclü və saf sevginin təsviri ilə oxucuda bu obrazlara qarşı ehtiram hissi yaradır. Lakin Çingiz və Zöhrə xanım bu böyük sirrdən xəbərsiz idilər. Onlar bacı-qardaş olduqlarından xəbərsiz bir şəkildə bir-birilərini təmiz, saf bir məhəbbətlə sevirdilər. Süleyman Sani Axundovun “Eşq və intiqam” pyesi Çingiz ilə Zöhrə xanımın saf eşqinin, Həcər xanım və Yasəmənin analıq hislərinin, Qəmərin bacılıq duyğularının faciəvi sonluğunun təsviridir. Həcər xanım, Yasəmən, Piri baba və Xalisə nənə 20 il bu sirri gizlətdilər, lakin faciənin qarşısını ala bilmədilər. Bir-birini saf bir məhəbbətlə sevən Çingiz ilə Zöhrə xanımın saf eşqinin qarşısında aciz qalan Həcər xanım və Yasəmən Çingizi həqiqətləri öyrənmək üçün Piri babanın yanına göndərirlər. Piri baba Çingizin Zöhrə xanımın eşqindən əl çəkməyəcəyini başa düşəndə, məcbur qalıb ona bütün həqiqətləri söyləyir. Çingiz öyrəndiyi bu həqiqətlər qarşısında çox böyük sarsıntı keçirir və mənəvi olaraq çökür. Süleyman Sani Axundov Çingizin bu sözləri ilə mühitin bütün eybəcərliklərini, səhvlərini ifşa edir. “Məni öz bacıma aşiq etdirməkdən fikrin nədir, ey çərxifələk? Məcnun kimi səhrayi-biyabanlara salmaq? Məni Fərhad kimi dağdaşları gəzdirmək? Budur məqsəd? Məni divanə edib çöllərə salmaq? Bundan nədir hacət? Xalq gördükdə desin, bax, bax, budur gəldi, həmşirisinə eşq-məhəbbət yetirən aşiq. Yox, yox, mən sərsəri olmaram, divanəlik acizlər, zəiflər işidir. Çingizlər ondan azaddır. Bacım, Zöhrə, indi bil mən Çingizəm, atam Nadirdir, anam Həcər. Əlvida, ey ümidsiz xəyalım. Eşqin uğrunda Çingiz canını fəda edir’’...
Süleyman Sani Axundovun “Eşq və intiqam” realist faciəsində Çingizin tapança ilə özünü öldürməsi bütün ailənin faciəsi idi. Həcər xanım Çingizin ölümünə dözə bilməyib, özünü bütün olanlarda günahkar gördüyü üçün ölmək istəyir. “Oğlum, Çingiz, nə etdin? Mən müqəssir ananı öldürün, sizə yalvarıram, öldürün, məni bir gülləyə qurban ediniz. Niyə durmusunuz”?
Yazıçı isə əsərin sonunda Piri babanın sözləri ilə həqiqi günahkarların kim olduğunu göstərir. “Ey zor ilə qızları özlərinə arvad edən ərlər, budur tutduğunuz əməlin nəticəsi”.
Həcər ATAKİŞİYEVA

Əhməd bəy Ağaoğlunun Novruz bayramı münasibətilə yazdığı “Zərdüşt belə deyirdi” adlı məqaləsində onun Zərdüştlük dininə münasibəti, fikirləri öz əksini tapmışdır. Əhməd bəyin bu məqaləsi 9 mart 1903-cü ildə “Kaspi” qəzetinin 956-cı nömrəsində rus dilində dərc edilmişdir. O, “Zərdüşt belə deyirdi” adlı məqaləsində Zərdüştlük dininin tarixinin beş min il əvvələ qədər olduğunu və Zərdüştlük dininin peyğəmbəri olan Zərdüştün nəfsini, hisslərini ram edə bilmək, tərəddüd və ziddiyyətlərinin əzablarını aradan qaldıra bilmək üçün Midiya dağlarına çəkildiyini yazırdı. Əhməd bəy Zərdüştlük dinində təbiətlə birləşmənin, təbiətin bir hissəsinə çevrilmənin, təbiətdəki ən zəif səsi belə eşitməyin bütün bunları dərk edə bilmənin bu dinin ecazkarlığının və heyrətləndiriciliyinin sübutu olduğunu bildirirdi. O, Zərdüştün qəlbini və şəxsiyyətini çox yüksək qiymətləndirirdi. Zərdüştün amalının “Həyat, həyat, sən nə gözəlsən” deyiminə uyğun olduğunu, ona peyğəmbərliyin midiya dağlarında verildiyini, müqəddəs kitabla mükafatlandırıldığını qeyd edirdi. Zərdüştün çox hörmət edilən bir peyğəmbər olduğunu, iranlıların dəstə-dəstə onun görüşünə getdiklərini, onun danışığındakı həqiqətləri anlamağa çalışdıqlarını yazırdı. Zərdüştlük dinində mərhəmətliliyin, xeyirxahlılığın, xeyirin qələbəsinə inam, onun sonda şərə qalib gələcəyinə ümid vardır. Zərdüştlük dinində xeyir tanrısı Hörmüzd, şər tanrısı kimi isə Əhriman qəbul olunmuşdur. Zərdüşt insanlara daim xeyir işlər görməyi tövsiyə edirdi. Zərdüştlük dinində günəş həyat rəmzi və xeyirin təcəlli etdiyi surət hesab olunurdu. Zərdüşt insanlara günəşə doğanda da, batanda da xeyir-dua oxumağı, yazın gəlişini həmişə xeyirxahlıqla qarşılamağı məsləhət edirdi. O, Novruzun gəlişini günəşin soyuq, ölüm, xeyirin şər üzərində təntənəli qələbəsi kimi dəyərləndirirdi.

ZƏRDÜŞT BELƏ DEYİRDİ (Novruz bayramı münasibətilə)
Alimlərin dediyinə görə çox qədim zamanlarda, bizim dövrümüzdən beş min il əvvəl fars müdriki Zərdüşt Arazın o sahilindəki Midiya dağlarına çəkildi ki, insanlardan, hissləri şirnikləndirən meyllərdən uzaqda təbiətin uzun, əzablı sükütunu kəssin. O, seyrə daldı. Onun gah aydın, gah tutqun çöhrəsi, alnının qırışları daxili: tərəddüd və ziddiyyətlərinin əzablarını ifadə edirdi. Fikirlər coşmuş dənizin dalğaları tək onun başında cövlan edir, solğun, üzgün çöhrəsində dərin şırımlar açırdı. Bəzən onun xəstə xəyalı qarşısından parlaq bir sürət ötüb keçirdi və o tamam dəyişərək, sevinclə titrək əllərini uzadırdı; lakin bir anda gözəl surət qeyb olur və yenə də ətrafda ziddiyyətlərin ağır dalğaları qalxıb enirdi. O, elə fikrə dalmışdı ki, artıq ətrafında nə baş verdiyini dərk etmirdi. Şirlər və bəbirlər onun ayaqlarını yalayır, ilanlar və zəhərli həşəratlar boynuna və qollarına dolanır, ahular qorxmadan onun ətrafında qaçışırdılar. O, təbiətlə birləşmişdi. O, təbiətinin bir hissəsinə çevrilmişdi. O, təbiətin əsrarəngiz səsini eşidir, onun dilini başa düşür, danışığını dərk edirdi. Meh əsməsindən budaq titrədimi, yarpaq başını çiçəyə doğru əydimi, meşəlikdə quş cəh-cəh vurdumu, vəhşi heyvan mağarasında nərildədimi və ya əjdahanın dəhşətli səsi uzaq dağlarda əks-səda yaratdımı - o, ecazkar lal nəğməni başa düşürdü. Lakin başa düşərkən o, heyrətlənmir və heyran olmurdu, təqdir etmir və etiraz da bildirmirdi. Onun fikirləri daha uzaqlarda, görünən və dərk olunandan “o tayda dolanırdı. “Oraya”, o taya necə keçməli”! Bu möcüzəni yaradanı necə tapmalı? Nəğmə gözəldir, müqayisə edilməzdir: lakin bəstəkarın özü hardadır? Onun iradəsi nədir? Nə üçün o məni, insanı seçib- ayırıb? İnsan necə də böyük və gözəldir. Özünün “o taya” keçmək arzusunda da, tərəddüdlərində də, ağlının əzablarında da o, Allahdır! Lakin o, necə də yazıq və köməksizdir! Nə üçün ona “dərk etmək yox, əzab çəkmək qismət olub”? Bu suallar Zərdüştün qəlbini parçalayırdı. O, bu sualların məngənəsində, leysanın titrətdiyi quş kimi çapalayırdı. O, yoruldu, yuxuya getdi.

Oyandıqda o, mat qaldı. Onun gözləri qarşısında sehrli bir mənzərə canlandı. Günəş doğurdu. Onun qızıl şəfəqləri səmanın ətəklərini alqırmızı əbaya büruyür, saçaqları dağların, ağacların, qayaların başlarına döşənirdi. Bütün təbiət doğan günəşi vəsf edirdi, meşədən min cür ahəng gəlirdi, yarpaqlar və otlar acgözlüklə səhər şehini udurdu, qızıl şəfəqlərlə oynayan quşlar öz səslərini gözəl bir nəğməyə birləşdirirdi, dağlar minlərlə almaz kimi parlayan qarlı başlarını qaldıraraq sankı gnəşi qucaqlayırdı; düzlər şəhvətlə zümrüd sinələrini ona açırdılar. Budur, şahinlər də uçur — ora, günəşli ənginliklərə baş vurub cövlan edirlər, fərəhli qışqırıqlarla səhər allahına xeyir-dua verərək cəld geni qayıdırdılar.
Və birdən Zərdüştün qulaqlarına sehrli qışqırıq çatdı: o qulaq asdı və ardınca eşitdi: “Həyat, həyat, sən nə gözəlsən!” Zərdüştün alnı açıldı, üzü güldü, o özündə yeni, görünməmiş qüvvələrin yarandığını hiss etdi. “Bəli, həyat, həyat, sən necə gözəlsən!” - deyə o da təkrar etdi. Zərdüşt əlində müqəddəs kitabın lövhələri midiya dağlarından endi. O, Mərvaya, böyük fars padşahı Qistasinın yaşadığı yerə gedirdi. Çəmənləri daim yaşıl olan, ağacları çiçək açan, bülbülləri oxuyan “ari cənnəti” ölkəsinin sakinləri həyat peyğəmbərini sevinclə qarşıladılar. Lakin Arazın mavi dalğaları onu cəlb edirdi, müqəddəs çaya yaxınlaşaraq dedi: - “Dalğalar, aralanın” və dalğalar aralanıb yol verdilər, o, coşğun çayı piyada keçdi. Həyat peyğəmbəri haqda xəbər ondan tez çatdı. İranlılar dəstə-dəstə onun pişvazına çıxırdılar ki, peyğəmbərdən gizli həqiqətləri eşitsinlər. Həyat haqqında təlim onunla birgə gedirdi. Şah Qistasi bunu eşitdikdə bərk qəzəbləndi. “O mənim təbəələrimin sakinliyinı pozmağa və əcdadlarımızın dininə əl qaldırmağa cəsarət edir! Ona ölüm!” - deyə hirslə bağırdı. Lakin şahın vəliəhdi alicənab İsfəndiyar saray adamlarının həyəcanlı sükutunu kəsərək belə bir nitqlə irəliyə çıxdı: “Ey şahlar şahı, hirsini bas, hirs pis məsləhətçidir. Əvvəl Zərdüştün dediklərinə qulaq asaq, sonra sənin hökmün bizim üçün müqəddəs olacaq”. Qüdrətli şah razılaşdı, tacdar başını aşağı endirdi:

— Sən deyən kimi olsun, İsfəndiyar, - deyə o səsləndi - Əmr et, bütün saray yığışsın. Mən peyğəmbəri təntənəli surətdə dindirmək istəyirəm.
— Mərhəmətli, xeyirxah Kşatra Verida allahının təcəssümü, Xeyir ruhu Hörmüzdün müdrik oğlu şahənşaha təzim, - deyə Zərdüşt şah və bütün saray qarşısında sözə başladı “Mən sənə həyat haqqında xəbər gətirmişəm. Uzun müddət insan haqqında, onun nə olduğu haqda, nə üçün ona dərk etmək deyil, fikirləşmək, görmək deyil, baxmaq qabiliyyəti verilməsi haqda düşünmüşəm. Və nəhayət, gizli olandan eşitmişəm: “Get, yaşa”. Hər iki başlanğıc sənin özündədir. Onlar varlığın bütün adamlarına, bütün kainata nüfuz edirlər. Biri “Yaşa”, digəri “öl” deyir. Birincisi xeyir - Hörmüzd, ikincisi isə şər-Əhrimandır. Ey insanlar, yaşayın, yaşayın, xeyir işlər görün və siz görəcəksiniz”. Zərdüşt belə deyirdi və hamı ona heyranlıqla qulaq asırdı.
“Günəş həyat rəmzidir, xeyir surətidir. Doğanda da, batanda da ona xeyir-dua oxuyun” - deyə o davam etdi, “Görün o bizim yanımıza qayıtdıqda hər şey necə də canlanır. Yazın gəlişi ilə o, öz nemətlərini necə xeyirxahlıqla bütün varlıqlara paylayır. Bu ona görə baş verir ki, o, həyatın mənbəyidir, - O - xeyirdir”. Heyran qalmış Qistasi peyğəmbərin sözünü kəsdi. “De görək, ey müdrik, onun təntənəsi hansı gün başlayır, mən öz dövlətimin bütün hüdudlarında onu bayram etməyi əmr edim”?
— Kaxenabazdan sonra (9 mart) Novruzdur - “həyatın, günəşin soyuq, ölüm, xeyirin şər üzərində təntənəsinin başlanğıcıdır”.
Zərdüşt belə deyirdi və o vaxtdan insanlar hər il həyat rəmzi olan xeyiri bayram edirlər.
Əhməd bəy Ağaoğlunun “Zərdüşt belə deyirdi” (“Tak qovoril Zaratustra”) başlıqlı yazısını rus dilindən AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun elmi işçisi Rəna Mayılova tərcümə etmişdir.
Həcər ATAKİŞİYEVA

Əhməd bəy Ağaoğlu tənqidçi, şərqşünas alim, publisist, yalnız Azərbaycanda deyil, həmçinin Yaxın və Orta Şərqdə, mərkəzi Rusiya və Qərbi Avropada tanınan bir şəxsiyyət, ictimai xadim idi. Əhməd bəy Ağaoğlunun ədəbiyyatşünaslığa dair əsərləri Azərbaycan ədəbiyyatına və eyni zamanda dünya ədəbiyyatına töhvə verəcək səviyyədə yazılıb və daim tədqiq olunmaqdadır. Əhməd bəy Ağaoğlu yaradıcılığında rus ədəbiyyatına və onun nümayəndələrinə daim yer vermişdir. Onun rus ədəbiyyatına həsr olunmuş monoqrafiyası və onlarla məqaləsi var. Azərbaycan ədəbiyyatında Əhməd bəy Ağaoğlu ilə yanaşı Ə.Hüseynzadə, S.Hüseyn, A.Sur, N.Nərimanov, M.Ə.Rəsulzadə, F.Köçərli, Ü.Hacıbəyli kimi ədiblərimiz də rus ədəbiyyatına daim diqqət göstərmiş, rus klassiklərini mütaliə etmişlər. Əhməd bəy Ağaoğlunun “Rus ədəbiyyatının ümumi səciyyələri’’ adlı əsəri ədəbiyyatımız üçün çox qiymətlidir. Əhməd bəy rus ədəbiyyatının əhəmiyyət və qiymət əldə etdiyini, məşhur rus ədiblərinin demək olar ki,hamısının Avropa dillərinə tərcümə edildiyini və oxunduğunu öz fikirlərində dönə-dönə qeyd etmişdir. Rus ədiblərindən Tolstoy, Dostoyevski, Qorki kimilərin Avropada, Amerikada məktəb yaratdıqların bildirmişdir. Məşhur rus yazıçısı olan Tolstoyun haqqında əcnəbi dillərdə yazılmış olan əsərlərin böyük bir kitabxana yaratdığını qeyd edirdi. Rus ədəbiyyatının beynəlmiləl mahiyyəti daşıdığını bildirirdi. Əhməd bəy Ağaoğlu başqa millətlərin ədəbiyyatı ilə rus ədəbiyyatını müqayisə edərkən, “heç bir millətdə ədəbiyyat ruslarda olduğu qədər həyatla sıx bir şəkildə verilməmişdir” fikirlərinə gəlmişdir. Ədəbiyyatın həyatla bağlılığı rus zehniyyətinə o qədər uyğun gəlmişdir ki, rus ədəbiyyat nəzəriyyəçiləri ədəbiyyatı tərif edərkən, ümumiyyətlə onu həyatın və mühitin aynası deyə səciyyələndirmişlər. Və həqiqətdə rus ədəbiy-yatının tarixi rus mədəniyyətinin tarixidir. Zamanın bütün cərəyanları, mühitin bütün lövhələri ədəbiyyatda əks olunmuşdur: siyasi, ictimai, fəlsəfı, bədii, fıkri və hissi cərəyanları ədəbi əsərlərdə təqib etmək mümkündür. Mühitin təqdim etdiyi lövhələr, rus çölləri, kəndləri, kəndliləri, fəhləsi, kəndli və fəhlənin həyatı, rus burjuaziyası, şəhərləri, şato və saray həyatı hamısı o əsərlərdə özünə yer tapmışdır. Bu sayədə rus ədəbiyyatı rus milli vicdanını təşkil edən amillər sırasında birinci yerdə gəlir. Rus ədəbiyyatı tarixini mütaliə edərkən rus milli vicdanını tədricən təşkilini həqiqətən görmək imkanı hasil olur. Puşkinin qəhrəmanları ilə Qorkinin qəhrəmanları arasında məsafə bu milli vicdanın Lermontovlardan, Qoqollardan, Dobrolyubovlardan, Turgenevlərdən, Tolstoylardan keçərək qət etdiyi mərhələləri göstərir.
Məkanı təsvir xassəsi rus ədəbiyyatını digər tərəfdən təbiətçi etmişdir. Naturalizm rus ədəbiy-yatının fərqləndirici, seçmə xüsusiyyətidir. Təbiətin saf və möhtəşəm gözəllikləri önündə rus ədibləri möhtəşəm əsərlər yazmışlar. Lermontovun, Qoqolun, Turgenevin şah əsərləri təbiətdən alınmışdır. Rus çölləri, rus çayları, rus meşələri və rus fəsillərinin müxtəlif rəng və şəkilləri rus ədəbiyyatında canlanıb yaşayır. Elə bir rus məktəblisi yoxdur ki, bu lövhələrdən bir neçəsini öz yaddaşında tutmasın. Lermontov, Puşkin, Tolstoy öz əsərlərində Qafqazı, Krımı Qafqasiyanın səmalara qədər yüksələn qorxunc zirvələrini, Krımın zərif sahillərini tərənnüm etmişlər. Bu məhkum və kədərli məmləkətlərin əski xərabələrin altında qalmış əfsanələrini bulub “Qafqaz əsiri”, “Bağçasaray çeşməsi” kimi ölməz əsərlərində yaşatdırmışlar.
Təbiət sevgisi rus ədəbiyyatşünaslarının ümumi və ortaq bir sifətidir. Kənd həyatı isə rus ədi-blərinin üstün tutduqları bir mövzudur, Tolstoy kimi bir çox rus məşhurlarının ömürlərinin son-larındaverdikləri yekun qərardır. Əhməd bəy rus ədəbiyyatının dahisi olan Dostoyevskinin yaradıcılığına nə mənfi, nə də ki, müsbət cəhətdən toxunmamışdı. Dostoyevskinin əsərlərinə dair Əhməd bəyin fikirlərinə heç bir yerdə rast gəlmirik. Lakin buna baxmayaraq, onun Puşkinin, Ler-montovun, Qoqolun, Qorkinin, Andreyevin, Çexovun əsərlərini oxuyub öz tənqidi məqalələrində qiymətləndirdiyini görürük. Rus ədibləri yer kürəsində rus qadınlarından bir qadın idealı təşkil etmiş, bütün tərbiyə, təlim və arzularını bu ideala doğru yönəltmiş və nəticədə ideal yekuna gəlmişlər. Puşkinin Tatyanası, Qriboyedovun Sofiyası, Turgenevin Sonyası, Tolstoyun Anna Kareninası rus xalqının qəlbində yer tutmuşdur. Onlar rus qadınının tipikləşmiş əlamətlərini daşımışlar.
Rus ədəbiyyatını təqlidçilik əsarətindən qurtararaq nəsr və nəzmdə ona müstəqil bir istiqamət vermiş olan Puşkin dilini, mövzusunu xalq həyatından aldığı kimi, ahəng və vəzn qaydalarını da rus dilinin öz mahiyyətindən çıxarmışdır. Puşkin dilinin rus ədəbiyyatına qədəm qoyduğu vaxtdan rus ədəbiyyatı xalqçılığı özü üçün bir yol seçmişdir. Bu da rus ədəbiyyatına qəribə bir mistisizm rəngi vermişdir. İstər Tolstoy kimi kübar və əsilzadə aləmini təsvir edən, istər Ostrovski kimi burjua həyatını mövzu seçən, istər Qorki kimi yurdsuz və səfilinsanları tərənnüm edən ədiblərhamısı o süni, zahirən parlaq, lakin həqiqətdə boş, hər cür saflıq və səmimiyyətdən uzaq olan kübar aləminə daim rus kəndlisinin, rus işçisinin saflıq və səmimiyyətini onlara qarşı qoymuşdu. Rus ədibləri “gözəlliyi, yaxşılığı məhz saflıq və səmimiyyətdə tapmaq olar” düşüncəsində idilər.
Rus tənqidçiləri və ədəbiyyat tarixçiləri rus ədəbiyyatı tarixini üç böyük dövrə ayırmışlar: Birinci dövr rusların xristianlığı və xristianlıqla bərabər ilk yazını qəbul etdikləri zamana qədər, yəni X əsri - miladiyyəyə qədər davam edir.
İkinci dövr X əsrdən XIX əsrin ibtidalarına, yəni Puşkinin zühuruna qədər davam edir. Üçüncü dövr də Puşkindən zamanımıza qədər davam edir. Fonvizinin “Nedonosl” komediyası o zamankı rus əsilzadələri ilə məmur mühitinin cəhalətlərini və bu cəhalətlə bərabər gülünc qürur və təkəbbürlərini öldürücü bir istehza ilə meydana qoyurdu. Eyni zamanda Novikov, Radişşev əsarəti, məhkəmələrdəki ədalətsizliyi, rüşvətxorluğu, rus camaatını istila edənzülm və qabalığı bir-bir ifşa edirdi. Lomonosov dövrünün son nümayəndələri rus ədəbiyyatında başqa, ciddi, əzəmətli və möhtərəm bir cığır açırlar. Əslində bunlar şəkil etibarı ilə yeni təqlidçilərdir, yenə Avropanın, Avropadakı hakim qaydaların əsiridirlər. Bu yolu təqib edərək rus ədəbiyyatı dühasını Puşkində tapacaq və artıq özünü o şəkil əsarətindən tamamilə qurtaracaqdır. Lakin Puşkinə çatmaq üçün Karamzin dövrünü keçmək lazımdır. Karamzin dövrü də öz növbəsində çox məhsuldar bir dövr olmuşdur. Sentimentalizm məktəbi Rusiyaya Karamzindən əvvəl daxil olmağa başlamışdı. O zaman Avropada sentimentalizm tərzinin başında dayanan Riçardson, Stem, Russo və Hötenin şah əsərləri ruscaya tərcümə edilmiş və rus ədibləri arasında özünə tərəfdarlar tapmışdı. Əhməd bəyin qeyd edir ki, Krılov çox güclü komediya və əfsanə yazmağı bacarır. Qriboyedov isə yeganə və lakin indiyə qədər rus səhnələrini bəzəyən bir şah əsərin müəllifidir. Krılov öz dühasını tapmazdan əvvəl başqa sahələrdə öz qələmini sınamışdı. Komediya, tragediya yazmışdı, qəzetçiliklə məşğul olmuşdu. 1806–cı ildə nəşr etdiyi “Palamut və çub” əfsanəsiilə dühasının yolunu tapdı. Bu əfsanəni Krılov Lafontendən tərcümə etmişdir. Fəqət tərcümə o qədər mükəmməl, rus şivəsinə o dərəcə uyğun idi ki, Krılovu tədqiq edən Pletnyovadlı müəllif haqlı olaraq deyir ki, Rusiya üçün Krılov yalnız bu əsərin nəşri günü doğulmuşdur. Növbəti il Krılov 16 əfsanəni əhatə edən məcmuə nəşr etdi və o vaxtdan Krılovun şöhrəti bütün Rusiyanı bürüdü və o “Baba Krılov" ləqəbi ilə hər yerdə məşhurlaşdı. Rusiyada bir tək daxma yoxdur ki, Krılov oraya girməmiş olsun, bütün ibtidai məktəblərdə Krılov başdan-ayağa qədər əzbərdən öyrədilir. Bu qədər şöhrətin səbəbləri, təbii ki, Krılovun əsərlərinin tərbiyələndirmək xüsusiyyətidir. Krılov tamamilə bir rus kimi görür, hiss edir. Krılovu Rusiyada hər sinifəhali anlayır, ondan zövq alır. Çünki o, rus kimi duyur, rus kimi düşünürdü. Dili də, dilinin şivəsi də tamamilə rus dili, rus şivəsidir, Krılov qədər heç kim xalq dilinə müraciət edərək ondan Krılov qədər istifadə etməmişdir. Krılov ilk yazıçıdır ki, ədəbiyyata canlı xalq dilini daxil edir və o dilin şivəsini olduğu kimi mühafizə etməyə müvəffəq olur. Canlı dildən alınmış tərkiblər, istiarələr, təşbehlər və hətta zərbməsəllər Krılovun yazılı dilinə başqa bir ciddilik, təzəlik, canlılıq verir. Artıq rus ziyalıları ilə əhali arasındakı uçurum aradan qalxmışdı. Milli ədəbiyyat dili təşəkkül etmişdi. Krılovun ən əsas xüsusiyyətləri onun həqiqətçi və fərqləndirici olmasıdır. Əfsanələrindəki heyvanlar insanların timsallarıdır. Bunların əhvali-ruhiyyələrini, həyatlarını təsvir edərkən Krılov ifrata varmayır, həqiqəti olduğu kimi canlandırır. Məhz buna görə, Krılov rus ədəbiyyatında realizmin həqiqi banisi hesab olunur. Krılov tərəfindəninsanların təbiətləri və xüsusiyyətləri tülkünün, ayının, qurdun, qarğanın, aslanın və s. əfsanə qəhrəmanlarının üzərinə çox böyük məharətlə köçürülürdü.
Qriboyedov yalnız bir tək əsər yazmışdır. Lakin “Ağlın bəlası” adını daşıyan bu komediya rus ədəbiyyatında dərin bir iz buraxmışdır və bu gün də yaşayır.
Puşkinin şöhrəti “Ruslan Və Lyudmila” əsəri ilə daha da genişləndi. Baxmayaraq ki, bu əsər Puşkinin ən zəif əsərlərindən biridir. Əsərin əksər yerləri süni və qeyri-təbiidir. Fəqət dil nöqteyi-nəzərindən əsər mükəmməldir. Üslub sadə və gözəl, nəzm ahəngdar, təsvirlər canlı və parlaqdır. “Ruslan və Lüdmila”dan sonra Puşkin daha üç dastan yazmışdır: “Qafqaz əsiri”, “Baxçasaray çeşməsi” və “Çingənə” Bu üç dastanı Puşkin Bayronun təsiri ilə yazmışdır. Bu əsərlərdə bayroniz-min təsirləri aydın bir şəkildə görünür. Puşkin “Qafqaz əsiri”, “Baxça saray çeşməsi” adlı das-tanlarında o zamankı Qafqaz və Krım həyatından, ənənələrindən bəhs etmişdir. Puşkin bu ölməz əsərlərində Qafqasiya və Krımın təbii gözəlliklərindən əbədi abidələr yaratmışdı. Əhməd bəy Ağaoğlu öz yaradıcılığında rus ədəbiyyatına yüksək qiymət vermişdir. Azərbaycan ədəbiyyatı ilə rus ədəbiyyatı arasında olan bağlılığın, qarşılıqlı əlaqənin daha da inkişaf etməsi üçün tərcümə sənətinin təkmilləşdirilməsini əsas yol kimi görmüşdür.

Həcər ATAKİŞİYEVA

Gələr bu dünyanın bir gün bəd üzü

Qatar öz qabağına, əllini-yüzü.

Bağlanar insanın bəsirət gözü

Etmə pis rəftarı, sinə dağlama,

Dürüst olanın, yolun bağlama.

***

Uyma yalana, vermə sən cəza

Baş verər ömrünə acı bir qəza.

Saxla bu dünyadan köçənə əza

Əyriyə düz deyib, haqqına girmə,

Versə də birisi sənə yüz tirmə.

***

Keçmişi unudub, dünəni silmə

Əlində nə varsa, daimi bilmə

Dolansın beynində qoy ilmə-ilmə

Məqamın səninlə daimi deyil,

İnsanı ucaldan vəzifə deyil.

***

Səadət, xoşbəxtlik önündə ərin,

Getmə sən dayaza, düşün çox dərin

Nə qədər şam sönüb əlində şərin,

Mən deyim biləsən sözüm tükənməz

Dünyanın əvvəli, sonu bilinməz.

Əyyub MƏMMƏDOV

şair-jurnalist, AYB-nin üzvü

Cəfər Cabbarlı 20 mart 1899-ci ildə Xızıda yoxsul kəndli ailəsində anadan olmuşdur. Onun Azərbaycan ədəbiyyatının zənginləşməsində çox böyük xidmətləri olmuşdur. Cəfər Cabbarlının yaradıcılığı çox zəngindir. Onun şeirləri, pyesləri ilə yanaşı hekayələridə Azərbaycan ədəbiyyatı üçün olduqca qiymətlidir. Onun “Mənsur və Sitarə”, “Əhməd və Qumru”, “Parapetdən Şamaxı yoluna qədər”, “Müfəttiş”, “Çocuq”, “Altun heykəl”, “Qara Qənbər”, “Gülzar”, “Dilbər”, “Aslan və Fərhad”, “Papaq”, “Gülər”, “Firuzə” adlı hekayələri vardır. Cəfər Cabbarlının məhv olmuş insan ömürlərinə həsr olunmuş hekayələrinin içində ən təsirlilərindən biri də “Dilarə” hekayəsidir. Cəfər Cabbarlının “Dilarə” hekayəsi həcminin və obrazlarının sayının azlığına baxmayaraq, Azərbaycan ədəbiyyatı üçün mövzu və problematika baxımından çox böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu əsər çox dərin mənaları özündə ehtiva edə bilir. Müəllif hekayənin ilk cümlələri ilə mövcud acınacaqlı vəziyyəti oxucunun gözləri önündə canlandıra bilir. “Günəşin sоn vərəmli tellərinin duydurduğu iyrənc bir sükut içində ana ağlayır, ata ağlayır, zavallı qızcığaz da, bu fəlakətə səbəb оlmuş kimi, qоrxudan qımıldanmayıb, yavaşdan için-için ağlayırdı”.
Cəfər Cabbarlı əsərinin ilk cümləsi ilə oxucuya anladır ki, baş verən hadisələr səadətini, xоşbəxtliyini itirmiş, məqsədinə çata bilməyib, fəlakətə uğrayıb, məhv оlmuş, acılar içində olan bir ailədə baş verəcək. Bu bədbəxtliyə düçar olmuş ailənin başçısı palçıqçı işləyən Bəşir idi. Cəfər Cabbarlı Bəşir obrazını əmək haqqısını alıb, bоrclarını ödəyib, evinə tələsən fədakar ailə başçısı kimi təsvir etmişdir. Bəşir kiçik qızı Dilara üçün bütün imkanlarını səfərbər edirdi. O, kiçik qızı Dilara üçün imkanı çatan qədər yemək və paltar almaq istəyirdi, amma pulu çatmırdı. Bəşir müəllimləri və təmiz geyimli, gülərüzlü kiçik-kiçik məktəbli qızları intizamlı məktəbə gedən görəndə, ürəyi sızıldayırdı. Bəşir bu gülərüzlü, dinc, gözəl, təmiz, sevimli kiçik-kiçik məktəbli qızların sırasına öz qızı Dilaranı da görmək istəyirdi. O, qızını ayaqyalın, köhnə, çirkli bir paltarda yox, belə gözəl geyimdə olmasını görmək istəyirdi. Qızı Dilara üçün Bəşir özündə cəsarət tapıb, müəlliməyə yaxınlaşıb, ondan balaca qızı Dilaranı məktəbə təhsil almaq üçün göndərməkdə kömək olmasını istəyir. Müəllimə mülayim bir şəkildə Bəşirdən qızının yaşını öyrənir, Dilaranın səkkiz yaşında məktəbə başlamağının gec olduğunu desə də, bir yolla onlara kömək olacağına söz verir. Müəllimə ilə sabah Dilaranı məktəbə gətirməyə razılaşan Bəşir sоnsuz bir sevinc hissi ilə sevinə-sevinə qızının оxuyub, müəllimə оlacağı ümidi ilə bir cüt köhnə çəkmə, bir köhnə libas alıb evinə gəldi. Cəfər Cabbarlı əsərinin bu yerində Bəşirin xəyallarındakı Dilara ilə real həyatdakı Dilaranı qarşılaşdırır. “Dilara qışın sоyuğuna baxmayaraq, bir cırıq köynəyi ilə оnu qarşılayıb, ətəyindən yapışdı”.

Cəfər Cabbarlı çəkmə görən Dilaranın təəccübü ilə ailənin necə yoxsul olduğunu oxucunun gözləri önündə bütün çılpaqlığı ilə açıb göstərir. “Bəşir sоn vaxtlar evə heç bir paltar və bu kimi şeylər almırdı, xüsusilə çəkmə, çоx təəccüblü idi. Evdə çəkmə geyən yоx idi. Heç başmaq tapılmırkən, birdən- birə çəkmə…”
Bəşir Dilaranı sabah məktəbə aparacağını deyir. Dilara ömründə görmədiyi ayaqqabıları və paltarı geyinib, sevincindən qanadlanıb, uçurdu. Dilara belə bir çəkməsinin оla biləcəyini heç vaxt təsəvvür etməmişdi. Bəşir qızını belə sevincli görüb, bütün bоrclarını, çatışmayanlarını unudub, ömründə duymadığı böyük bir sevinc hissi keçirirdi. Bəşir öz əlləri ilə qızını bəzəyib, Dilaranı belə yaraşıqlı görüb, ürəyi şad olurdu. Həmin gecə Dilara və atası səhərin tez açılmasını istəyirdilər. Səhər tezdən Dilaranın həyatında yeni bir səhifə açılacaqdı. Həmin səhər tutqun gəldi. Bütün gecə yağış yağdı. Sanki, göy üzü özü də bu ata və qızın gələcək aqibətinə ağlayırdı. Bəşir və Dilara səhər tezdən bütün küçələrin dizədək palçığa batdığını görüb, çox məyus oldular. Bəşir necə olsa Dilaranı məktəbə aparmalı idi. Müəlliməyə Dilaranı məktəbə gətirəcəyinə söz vermişdi. Lakin yaşadıqları Böyük Salyan küçəsində yağan yağış nəticəsində palçıq dizə çatırdı. Bu küçələrdən yağış yağanda keçmək mümkün оlmurdu. Bəşir qızı Dilaranı məktəbə palçığa batmadan aparmaq üçün əlindən gələn hər şeyi edirdi. O, özünə söz vermişdi ki, dünya dağılsa da, Dilaranı məktəbə aparmalıdı. O, böyük bir zəhmətlə öz əli ilə geyindirdiyi Dilaranı dar küçələr ilə məktəbə aparırdı. Lakin küçələr elə palçıq idi ki, keçmək mümkün deyildi. Cəfər Cabbarlı hekayənin bu hissəsində atanın balası üçün çabalamasını belə təsvir edir: “Bəşir tez-tez Dilaranın çəkmələrinə baxır, kiçik bir palçıq ləkəsi qanını qaraldırdı. Bir qədər keçincə, 4-cü Təzəpir dalanında yоl büsbütün kəsilməz оldu. Bəşir çarəsiz qalıb, Dilaranı qucağına aldı, 2-3 addım getməmişlərdi ki, zavallı Bəşirin ayaqqabısı palçığa batdı. Ayağını çıxarmaq istərkən, birdən büdrəyib üzü üstə yerə çırpıldı. Artıq uşaq da palçığa bulaşmış, özü də dizindəki ağrının şiddətindən tərpənməz bir hala gəlmişdi. Böyük bir şüşə ayağına batmış, qan axmağa başlamışdı. Ölə-ölə evə qayıtdılar. Bəşirin dizindən axan qan dayanmırdı”.
Cəfər Cabbarlı atanın son gücünə kimi qızı üçün apardığı mübarizəni o qədər məsumcasına təsvir etmişdir ki, oxucu atalıq hissinin necə müqəddəs və şərəfli bir duyğu olduğunu Cəfər Cabbarlının fədakar ata obrazı olan Bəşirin simasında birdaha şahidi olur. Bəşirin başına gələn müsibəti eşidən qоnşular tоplaşıb, Bəşirin evinə gəlirlər. Onlar Bəşirin yarasının üstünə təndir külü tökdülər, hörümçək tоru qоydular, hər nə etdilərsə də, Bəşirin iniltisinə çarə edə bilmədilər. Bəşirin yarasına baxmağa mütləq həkim gəlməli idi. Lakin heç bir həkim bu qaranlıq küçələr ilə piyada gəlməyə razı olmazdı. Faytоnla gətirməyə də Bəşirin pulu yox idi. Bəşirin ayaq ağrısının iniltisi, qızdırma içində çabalaması, gecələri göz yuma bilməyib çırpınması, nəhayət, qonşu qazantəmizləyən Əhmədin ürəyinə insaf gətirdi və o, Bəşiri kürəyinə alıb, həkimə apardı. Lakin çox gec idi. Sümüyü qırılan Bəşirin ayağında da qan irinləmişdi. Bəşir xəstəxanada yatırsa da sağala bilmir və iyirmi gündən sоnra zavallı Bəşirin dizdən yuxarı qılçasını kəsib, evə göndərirlər. Cəfər Cabbarlı hekayənin sonunda Bəşirin çarəsizliyini belə təsvir edir: “Günəşin vərəmli tellərinə qarşı zavallı Bəşir ac uşağının, göz yaşlarına bоğulmuş qadınının üzünə dinməz-söyləməz baxırdı. “Оx... bundan sоnra bu zavallıların günü nə оlacaqdır?” Bəşir utancaq gözlərini bir tərəfə qaçırtdı. Bu aralıq baxışları taxçada qоşa qоyulmuş çəkmələrə ilişdi. Birdən-birə nə isə xatırlayaraq, özünü saxlamayıb, hönkürtü ilə ağlamağa başladı…”
Cəfər Cabbarlının “Dilarə” hekayəsində bir atanın övladının səadəti üçün hətta canından belə gözünü qırpmadan keçməsi çox böyük bir yazıçı ustalığı ilə təsvir edilmişdir. Əsər boyunca ayağını itirdiyinə görə ağlamayan Bəşir hekayənin sonunda Dilaranın məktəbə geyinib, gedə bilmədiyi çəkmələri görüb, hönkürtü ilə ağlamağa başlayır. Bu hönkürtü ilə ağlamaq ata çarəsizliyinin sübutu idi.

Atakişiyeva Həcər