Xalq şairi Səməd Vurğun 21 mart 1906-cı ildə Qazax qəzasının Yuxarı Salahlı
kəndində anadan olmuşdur. Şairin Azərbaycan ədəbiyyatının mövzu və məzmunca
zənginləşməsində mühüm xidmətləri olmuşdur. Ədibin yaradıcılığı olduqca
zəngindir. Səməd Vurğunun zəngin yaradıcılıq irsini təşkil edən “Vaqif’ (1937),
“Fərhad və Şirin” (1941), “İnsan” (1945) mənzum dram əsərləri Azərbaycan
ədəbiyyatı üçün olduqca böyük əhəmiyyətli yer tutur. Səməd Vurğunun 1956-cı
ilin martında 50 yaşının tamam olması münasibətilə şairin yubileyi keçirilir. Ona
Azərbaycanda ilk olaraq, “Azərbaycanın xalq şairi” adı verilir. Ədib 1956-cı il may
ayının 27-də dünyasını dəyişir və Bakıda Fəxri Xiyabanda dəfn edilir. Səməd
Vurğunun “Vaqif” dramında Azərbaycanın böyük şəxsiyyəti olan Vaqifin həm şair,
həm də bir şəxsiyyət kimi həyatı qələmə alınmışdır. Səməd Vurğunun «Vaqif»
dramı mövzu aktuallığına, məzmun keyfiyyətinə, ideya-bədii xüsusiyyətlərinə görə
olduqca qiymətlidir. Əsər mükəmməl sənət nümunəsidir. S.Vurğunun «Vaqif»
dramı Azərbaycanda XVIII əsrdə baş verən tarixi hadisələrə və şair M.P.Vaqifin
həyat və yaradıcılığına həsr olunmuşdur. Ədibin əsərinin əsas qəhrəmanı Vaqifdir,
hadisələr onun ətrafında cərəyan edir. Səməd Vurğun “Vaqif” dramında onu vəzir,
şair, əyilməz bir şəxsiyyət kimi təqdim edir. Əsərdə Vaqifin xalq arasında
hörmətindən, şöhrətindən, saraydan şikayətindən, nüfuzundan, diplomatik
hünərindən, cəsarətindən, kəskin zəkasından geniş bəhs olunur. Səməd Vurğun
Vaqifin qəzəl və qoşmalarının məclislərdə ifa etməsini, xalqın ona olan böyük
məhəbbətini çox yüksək qiymətləndirmişdir. Səməd Vurğun “Vaqif” dramında
oxucuya göstərir ki, Vaqifin şeirləri Azərbaycan xalqının mənəvi sərvətidir. Vaqif
xarakter olaraq, təbiəti və gözəllikləri vəsf edən, gözəlliyə vurğun, xeyir işə,
şadlığa can atan, insanları azad və xoşbəxt görmək istəyən, şairlik əzəmətini uca
tutan, insanlıq ləyaqətini hər şeydən önəmli sayan, mənən sadə və zəngin olan,
düşmən qarşısında xalqı tək qoymayan, xalq hikmətini dəyərləndirən, məğrur və
əyilməz insanları qiymətləndirən, təcrübəli, əyilməz, məğrur durmağı bacaran biri
kimi təsvir olunmuşdur. Vaqif əsərdə vətənpərvər, humanist keyfiyyətlərə sahib
insan kimi dəyərləndirilir. Səməd Vurğun Vaqifi əsərində əyilməz vicdanın böyük
heykəli kimi təqdim edir. Vaqif xarici işğalçılara qarşı mübarizədə xalqını əsla tək,
yalnız qoymur. O, əsərdə düşmənə qarşı barışmaz mövqe alaraq, aparıcı qüvvə

kimi çıxış edir. Əsərdə Vaqif Azərbaycan xalqının siması kimi təqdim olunur.
Səməd Vurğunun Vaqifə Azərbaycan xalqına göstərdiyi xidmətlərə görə böyük
hörməti vardı və bu hörmətidə əsərində çox gözəl bir şəkildə əks etdirə bilmişdir.
Səməd Vurğunun "Vaqif" əsərini yazmaqda bir məqsədi də o idi ki, Azərbaycan
xalqının dəyərli oğlu olan Molla Pənah Vaqifin şəxsiyyətini tanıtdırsın və ona olan
sevgisini bir əsərində cəmləşdirsin. Səməd Vurğunun "Vaqif" əsəri Molla Pənah
Vaqifin şöhrətini xalq arasında, ədəbiyyatçılar, ziyalılar, şeir pərəstişkarları
arasında çox yüksəklərə qaldırdı. Səməd Vurğunun əsas məqsədi o idi ki, Vaqifin
şeirlərini, XVIII əsrdə Azərbaycan ədəbiyyatındakı mövqeyini, xidmətlərini
özündə birləşdirən əsər yazsın və Vaqifi geniş tanıtdırıb, onu xalqa daha da
yaxınlaşdırsın. Vaqifin şəxsiyyətini açmaq, onun surətini xalqa göstərmək və Vaqifi
xalqa doğma etmək - bunların hamısı Səməd Vurğunun Azərbaycan ədəbiyyatı
tarixinə göstərdiyi xidmətlər idi. Səməd Vurğun "Vaqif" əsəri ilə Vaqif obrazını
xalqa o qədər çox sevdirdi ki, çox ailə yeni doğulan övladlarına Vaqif adını verdi.
Səməd Vurğunun “Vaqif” dramında Azərbaycan xalqının dahi şəxsiyyəti olan
Vaqifin şəklini, heykəlini görürük. Səməd Vurğun “Vaqif” dramı ilə
mədəniyyətimizdə, ədəbiyyatımızda, mənəviyyatımızda Vaqifin adını
əbədiləşdirdi. Həmçinin əsər oxucuya Vətənə məhəbbət, xalqa inam, Azərbaycan
dilinə, milli ənənələrimizə məhəbbət aşılayır. Səməd Vurğun "Vaqif" əsərində
Vaqif obrazını xalqına, millətinə sadiq, millətinin oyanışına, milli dirçəlişinə
xidmət edən insan kimi təsvir edib. Vaqif həmişə azadlıq, müstəqillik tərəfdarı kimi
çıxış edib. O, Azərbaycanı azad, müstəqil, sərbəst görmək istəyibdir. Səməd
Vurğun Vaqifin xalqımızın mədəniyyətinin, ədəbiyyatının, elminin, təhsilinin
ümumi səviyyəsinin qalxmasındakı xidmətlərini yüksək qiymətləndirmişdir.
"Vaqif" dramında azərbaycançılıq amili önəmli möyqedə dayanır. Səməd Vurğun
Vaqifin mədəniyyətimizə, tariximizə, torpaqlarımızın qədimiliyinə, xalqımızın
müdriklikliyinə, Azərbaycan varlığının və Azərbaycan sənətinin yüksəkliyinə,
böyüklüyünə göstərdiyi xidmətləri yüksək dəyərləndirmişdir. Səməd Vurğun
"Vaqif" əsərində Vaqif obrazını tərənnüm etmişdir. Vaqif xalqın sevgisinə və
rəğbətinə güvənərək, İbrahim xanın sarayında yaşaya bilmişdir. Onun üçün millət,
dil, vətən sevgisi daim ön planda olmuşdur. Səməd Vurğun "Vaqif" əsərində tarixi
şəxsiyyətlərə və hadisələrə öz mövqeyindən münasibət göstərmişdir. Səməd
Vurğun "Vaqif" dramında ayrı-ayrı şəxsiyyətlərin tarixdəki rolunu özünəməxsus
şəkildə qiymətləndirməklə, onları üzə çıxarmaq, tanıtmaq və təbliğ etmək istəyirdi.
Əsərdə azərbaycançılıq və vətənpərvərlik ən mühüm duyğudur. Əsərdə
Azərbaycan dili Azərbaycan xalqının danışıq dili kimi yüksəklərə qaldırılır. Səməd
Vurğunun Azərbaycan dilinin müasir səviyyəsinin formalaşmasında və

təkmilləşməsində əvəzsiz rolu vardır. "Vaqif" dramında Vaqif istər Qarabağ xanı
İbrahim xanın sarayında, istərsə də Məhəmməd şah qacarın hüzurunda özünün
dəyanətini və qürurunu qoruyub, saxlaya bilmişdir. Yazıçı Vaqifin xalqın
taleyindəki rolunu, güclü və haqlı mövqeyini xalqın qəhrəmanına çevirməsi üçün
əsas bir cəhət görür. Vaqif xalqın çox arzuladığı bir sənətkar idi, çünki o, haqq
sözünü, ədalətli kəlməni dilinə gətirə bilirdi. O, hökmdarların hökmünün
qarşısında sınmayan bir şəxsiyyət idi. Vaqif saraylarda xalqın ruhunu təmsil edən
şəxsiyyət idi. Əsərdə Vaqif XVIII əsrin məşhur Azərbaycan şairi kimi layiqli
mövqedə təmsil olunmuşdur. O, İran hökmdarı Ağa Məhəmməd şah Qacara qarşı
kəskin mövqedə dayanaraq, xalqının mənafeyini hər şeydən uca tuturdu. Səməd
Vurğun "Vaqif" dramında Vidadi ilə Vaqifin yaxın dostluq münasibətlərinin təsviri
ilə əsərdə əsl dost problemini qoymuşdur. Dostun dar və şad gündə tanınması
mövzusu əsərdə aparıcıdır. Vidadi əsərdə həm dar, həm də şad günün dostu kimi
təqdim olunur. Əsərdə Vaqifin xarakterinin bir çox özəllikləri Qarabağ xanı
İbrahim xanla, Eldarla, Xuramanla, Əli bəylə, Əli bəyin sevgilisi Gülnarla, Şeyx
Alı ilə söhbətlərində təqdim olunur. Səməd Vurğun Vaqifin bir həyat yoldaşı kimi
obrazını Xuramanla olan münasibətində vermişdir. Vaqif Xuramana qarşı son
dərəcə səbirli, nəzakətli, mehriban, qayğıkeş rəftar edir. Lakin vəfasız Xuraman
Vaqifi məyus və peşman edir. Səməd Vurğun “Vaqif” dramında Molla Pənah
Vaqifin şəxsiyyətini onun oğlu olan Əli bəy ilə münasibətində göstərir. Vaqif
oğluna qarşı olduqca mehriban və qayğıkeş ata idi. Səməd Vurğun Vaqifin atalıq
hissini əsərdə çox dolğun bir şəkildə təsvir etmişdir. Əsərdə Vaqifin şəxsiyyəti hər
tərəfli oxucuya çatdırılmışdır. Vidadi və Eldar xətti ilə dostluq məsələsinə
toxunmuş, əsl dostluq problemini qabartmışdır. Səməd Vurğun “Vaqif” dramında
Molla Pənah Vaqifin şəxsiyyətini hər tərəfli oxucuya çatdıra bilmişdir. Əsərdə
Vaqifin vəzirliyinin təsviri ilə Qarabağ xanlığının diplomatik əlaqələrinədə yer
verilir. Vaqif hər bir çətinlikdən xalqına güvənərək, çıxa bilir. Səməd Vurğunun
“Vaqif” əsəri Azərbaycan ədəbiyyatı üçün olduqca böyük əhəmiyyətə malikdir.

Həcər Atakişiyeva

Hüseyn Abdulla oğlu Rasizadə Naxçıvan şəhərində 1882-ci il oktyabr ayının 24-də anadan olmuşdur. Hüseyn Rasizadə Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində filosof şair, böyük dramaturq Hüseyn Cavid kimi tanınmışdır. Hüseyn Cavid Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində romantizm ədəbi cərəyanının ən qüdrətli sənətkarlarından biridir. Ədib 1909-cu ildən “Cavid” ədəbi təxəllüsü ilə yazmağa başlamışdır. Hüseyn Cavidin dramaturji yaradıcılığı olduqca zəngindir. Ədibin dram əsəri olan “İblis” pyesini 1918-ci ildə yazmışdır. Dramaturqun pyesi ədibə böyük şöhrət qazandırmışdır. Hüseyn Cavidin pyesləri Azərbaycan milli təfəkkürünə xidmət edir. Ədibin “İblis” əsərinin hər cümləsində Hüseyn Cavid qələminin izi duyulur. Hüseyn Cavidin “İblis” pyesində maddi zənginlik üçün ruhlarını şeytana satan insanların aqibəti təsvir olunur. Ədib göstərir ki, həyatda maddiyyatı əsas stimul kimi görən insanlar, günahsız insanlara qarşı ədalətsiz, qəddar davrananlar, insanlığı öz qəddarlığı, cinayəti və xəyanəti ilə məhv edən kəslər daim fəlakətlərə uğramışlar. Hüseyn Cavid “İblis” pyesində insanlığa sevgini, vicdanı, mərhəməti, əxlaqı aşılayır. Əsərdə xəyanət, cinayət, qəddarlıq, zülm pislənilir. Ədib insan təbiətinin hər iki üzünü onun şeytani təbiətini və mərhəmətini, ucalığını müqayisəli təqdim edir. Hüseyn Cavid yaradıcılığının bədii-estetikasının bütün özəlliklərini bu əsərdə görürük. “İblis” pyesi Azərbaycan mədəniyyətinin dərin tarixi qatlarını özündə ehtiva edir. Ədib əsərdə romantik bədii düşüncənin, fəlsəfi lirikanın orijinal nümunələrini yaratmışdır. Hüseyn Cavidin “İblis” pyesi onun yaradıcılığını bədii növ, janr və forma cəhətdən zənginləşdirmişdir. Dramaturqun əsərdə yüksək bədii sənətkarlığı, dərin emosionallığı açıq-aşkar görünür. Əsərdə ümumbəşəri problemlər qaldırılmışdır və milli bədii fikir tariximizdə mühüm yer tutmuşdur. Ədibin “İblis” faciəsinin mövzusu İstanbul həyatından alınmışdır. Dramaturq əsərdə İblis və Mələk adlı mifik obrazlar yaratmışdır. Əsər İblisin məmnun qəhqəhələrlə dediyi monoloqu ilə başlayır.
Dəryalara hökm etmədə tufan,
Səhraları sarsıtmada vulkan,
Sellər kibi aqmaqda qızıl qan,
Canlar yaqar, evlər yıqar insan...
Hüseyn Cavid “İblis” pyesində insanlığa qarşı olan bu dəhşəti, fəlakəti, vəhşəti, zəlaləti bəşəriyyətin bəlası sayır. Əsərdə Mələk adlı mifik obraz bəşəriyyətdə olan bütün vəhşiliklərin, cinayətlərin, xəyanətlərin, fəlakətlərin günahkarı kimi İblisi görür. Onun insan oğlunu yolundan çıxarıb, fəlakətlərə düçar etdiyini söyləyir. Əsərdə İblisin şiddətli, məğrur qəhqəhələr içində özünün tərifi verilir.
Bən şimdi bir atəş, fəqət əvvəlcə mələkdim,
Həp Xaliqə təsbih idi, təhlil idi virdim,
İlk öncə mələklər bəni təqdis ediyordu,
Adəm kibi bir sayğısız axır ləkə vurdu.
Alçalmadı, yüksəldi fəqət şöhrətü şanım,
Allah ilə bir zikr edilir namü nişanım.
Hüseyn Cavid “İblis” pyesində mədəni vəhşəti, zülmü, cinayəti, fəlakəti, xainliyi pisləyən, əsər boyu bəşəriyyətə insanlıq duyğusu, vicdanlı olmağı məsləhət bilən Arif axırda özü İblisə qul olur. O, silah, qurşun, qızıl imtahanından keçə bilməyib, nəfsinin köləsinə çevrilir. Ədib İblisin bu sözləri ilə dində, məzhəbdə dəhşətin hakim olduğunu bildirir.
Hər din ilə, məzhəblə, siyasətlə cihanda
Hər fırtına qopmuşsa, əvət, bən varam orda.
Hər yerdə ki, vardır əzəmət, qəhr ilə dəhşət,
Hakimdir o yerlərdə şu qarşındakı xilqət.
Hüseyn Cavid “İblis” faciəsində Şərqdəki abidlərin, Qərbdəki rahiblərin, qazi olub fitnələr icad edənlərin, mürşid olub aləmi bərbad edənlərin iç üzünü ifşa edir. Ədib bu fikirləri ilə din adından istifadə edənləri tənqid və ifşa edir.
Bəzən olurum bir papa!
Cənnət satarım bən,
İsa dirilib gəlsə də qorqar qəzəbimdən.
Bəzən olurum bir çoban, azadə bir insan,
Bəzən olurum zülmü fəsad aşiqi sultan.
Hüseyn Cavid “İblis” pyesində xəyal ilə həqiqəti, fəlakət ilə əmin-amanlığı, xeyir ilə şəri, elm ilə cəhaləti vəhdətdə təqdim edir. İblisin sözlərinin əsiri olan Arif əsəbi və xırçın hərəkətləri ilə İblisə uyub, bir çox cinayətlərə bais olur. Ədib çılğın və qorqunc İblisin hər ölkədə, hər diyarda, hər evdə, viranədə, hər bütxanada, meyxanadə olduğu fikrini söyləyir. Hər kəsin İblisi dinlədiyini, lakin ona nifrət də etdiklərini bildirir. İblis məğrur qəhqəhələr ilə hər kəsin ona aciz qul olduğunu, insanların pəncəsində əzilib, qıvrılıb, məhv olduqlarını söyləyir. İblis insanlara rəhbərlik edən qan püskürən, atəş savuran kinli kralları, şahları, ulu xaqanları, qızıl və qadın düşkünü olanları, min hiylə quran tülkü siyasətçiləri, hər an məzhəb çıxaran, yol ayıran din xadimlərini, xalqı soyan əyanları, bütün fitnəkar şərləri, zülmü, xəyanəti yer üzünün həqiqi İblisi sayır. Dramaturqun “İblis” pyesi İblisin aşağıdakı sözləri ilə bitir. Ədib cümlə xəyanətlərə bais, hər kəsə xain olan insanı yer üzünün İblisi adlandırır.
İblis nədir? – Cümlə xəyanətlərə bais...
Ya hər kəsə xain olan insan nədir? – İblis!..
Hüseyn Cavid irsinin ən kamil nümunəsi olan “İblis” pyesi daim araşdırmaçılar tərəfindən öyrənilmişdir. Əsərdə dahi dramaturq bəşəri problemlərə toxunmuşdur. Hüseyn Cavid irsinin dünyada layiqincə təbliğ olunmasında “İblis” pyesinin mühüm rolu vardır. Dahi dramaturqun yaradıcılığının ən yüksək zirvəsi olan “İblis” pyesinə bütün tədqiqatçılar həssaslıqla yanaşmışlar. Hüseyn Cavidin “İblis” pyesinin dünyanın bir çox ölkələrində səhnəyə qoyulmasında, bir çox dillərə tərcümə olunub, nəşr edilməsində əsərin bədii gücünün yüksək olmasının böyük rolu vardır. “İblis” faciəsi Hüseyn Cavid irsinin tanınmasında və çox yüksək qiymətləndirilməsində mühüm əhəmiyyətə malikdir. “İblis” əsəri dramaturqun Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə bəxş etdiyi növbəti həqiqi dəyəri olan bir əsərdir.

Həcər Atakişiyeva

İsmayıl Şıxlı 22-i mart 1919-cu ildə Qazaxın İkinci Şıxlı kəndində anadan
olmuşdur. İsmayıl Şıxlının yaradıcılığı olduqca zəngindir. Onun “Konserv
qutuları”, “Həkimin nağılı”, “Səhəri gözləyirdik”, “Kerç sularında”, “Haralısan, ay
oğlan?”, “Raykom katibi”, “Daşkəsən” oçerkləri Azərbaycan ədəbiyyatı nəsrinin
zənginləşməsində birbaşa rol oynamışdır. Ədibin “Ayrılan yollar”, “Dəli Kür”,
“Ölən dünyam” romanları həm məzmun, həm də forma gözəlliyinə malikdir.
İsmayıl Şıxlı Azərbaycan nəsrinin uğur qazanmasında əvəzsiz rola malikdir.
İsmayıl Şıxlı 26 iyul 1995-ci ildə Bakıda vəfat etmişdir. Ədib Fəxri xiyabanda dəfn
olunmuşdur. İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür” romanı Azərbaycan ədəbiyyatında roman
janrının ən uğurlu nümunəsidir. Əsər 1957-1967-ci illər aralığında yazılmışdır.
Ədib romanın üzərində illərlə çalışmışdır. İsmayıl Şıxlı “Dəli Kür” romanında XIX
əsrdə baş verən mürəkkəb tarixi proseslərədə geniş şəkildə toxunmuşdur. Ədib
əsərində Azərbaycan xalqının həyatında baş verən əsaslı dəyişikliklərdən geniş
şəkildə bəhs edir. İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür” romanı Kürün sahilində yerləşən
Göytəpə kəndinin təsviri ilə başlayır. Ədib əsərində çox güclü peyzaj nümunələri
yaratmışdır. İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür” romanında insan psixologiyası ən dərin
qatlarına kimi yazıçı tərəfindən təsvir olunmuşdur. Əsərdə təsvir olunan qadın
obrazları hər biri öz-özlüyündə böyük bir yükü daşıyır. Yazıçı bu qadınların iç
dünyasını əsərdə çox dolğun bir şəkildə əhatəli təsvir etmişdir. İsmayıl Şıxlı “Dəli
Kür” əsərində Zərnigar xanım, Şahnigar, Mələk, Salatın, Güləsər kimi qadın
obrazları yaratmışdır. Bu qadın obrazların hər biri öz xarakterinə görə bir-birindən
fərqlənir. Bu qadın obrazlarının hər biri əsərdə öz talehini yaşayır. Ədib hər birinin
xarakterik xüsusiyyətlərini dolğun şəkildə əks etdirmişdir. İsmayıl Şıxlının “Dəli
Kür” əsərindəki qadın obrazlarının hər biri Cahandar ağanın ailə üzvüdür. Zərnigar
xanım həyat yoldaşı, Şahnigar bacısı, Mələk götürüb qaçırtdığı qadın, Salatın qızı,
Güləsər gəlinidir. Əsərdəki bütün qadın obrazlarının hər biri Cahandar ağaya
bağlıdır. Cahandar ağanın birinci həyat yoldaşı olan Zərnigar xanım əsilli bir nəslə
mənsub ailədən idi. Zərnigar xanım Cahandar ağanın onun üzərinə günü
gətirilməsini heç cür qəbul edə bilmirdi. O, qadınlıq qürurunu tapdaladığı üçün
Cahandar ağanı heç cür bağışlaya bilmirdi. Zərnigar xanıma Cahandar ağanın bu

hərəkəti o qədər pis təsir etmişdi ki, o hətta oğlu Şamxalın adam öldürməsinə belə
razı idi. Gözlərinə artıq heç nə görsənmirdi. Zərnigar xanım oğlu Şamxaldan
Mələyi xəncərlə vurub öldürməsini tələb edir. İsmayıl Şıxlı “Dəli Kür” romanında
bu səhnəni elə dolğun bir şəkildə təsvir edir ki, oxucunun gözü qarşısında bu
qüruru ayaqlar altına atılmış qadının bütün hisləri canlanır. Zərnigar xanıma ən çox
təsir edən o idi ki, Cahandar ağanın onun üzərinə günü kimi gətirdiyi qadın
başqasının arvadı idi. Cahandar ağa Zərnigar xanımın üzərinə günü gətirməklə ona
özünün gözəlliyini, gəncliyini, təravətliliyini itirdiyini bildirir. Zərnigar xanıma ən
çox təsir edənlərdən biri də o idi ki, Cahandar ağa başqasının arvadı olan Mələyi
onun xanımlıq etdiyi evə gətirmişdi, həm də o evə ki, orada onun evlənməli yaşda
olan qızı və oğlu yaşayırdı. Bu məsələdə Zərnigar xanım çox aciz idi. Onun
düşdüyü vəziyyət olduqca ağır idi. Gəlin gətirmək istədiyi evə əri günü gətirmişdi
və bu günü başqasının arvadı idi. Başqasının arvadını qaçırtmaq düşmən qazanmaq
demək idi. Ona görə də, Zərnigar xanım oğlu və qızı üçün çox qorxurdu. Zərnigar
xanım bu məsələdə tamamilə günahsız idi. İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür” əsərinin
qadın obrazlarından biri də Mələk idi. Əsərdə Mələkdə talehsiz qadın kimi təsvir
olunur. Mələyin əri olan Allahyar ona sözün əsl mənasında gün verib işıq vermirdi.
Evində yaxşı gün görməyən Mələk Cahandar ağanın onu götürüb qaçmasından
olduqca məmnun idi. O, ümid edirdi ki, qaçırıldığı evdə xoş bir gün görəcək.
İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür” əsərinin digər bir qadın obrazı Cahandar ağanın bacısı
olan Şahnigar xanımdır. Şahnigar xanımın çox ağrılı-acılı həyatı olub. O, həyat
yoldaşını itirəndən sonra qardaşı Cahandar ağanın evində yaşamağa başlayır.
Şahnigar xanım xasiyyətcə şən, deyib-gülməyi sevən bir qadındır. O, qardaşı
Cahandar ağanın evində yaşadığı müddətdə onun qanunları ilə yaşayır. Lakin
Cahandar ağanın düşməni olan Molla Sadığın oyununun qurbanı olur. Belə ki,
Cahandar ağadan qisas almaq istəyən Molla Sadıq onun bacısı Şahnigar xanımı
aldadıb, mürid məclisinə aparır. Cahandar ağanıda ora çağırıb, Şahnigar xanımın
ölümünə səbəb olur. Bacısı Şahnigarı bağışlamayan Cahandar ağa onu Kürdə
boğub, öldürür. İsmayıl Şıxlı “Dəli Kür” əsərində Şahnigar xanımın
öldürülməzdən əvvəl gözü önündən keçən görüntülərin təsvirində çox güclü
psixologizm yarada bilmişdir. Bacısından namus tələb edən Cahandar ağa özü
bütün tabuları, qandan gələn ata-baba qaydalarını, namus məsələsini ayaqlayıb,
başqasının arvadını götürüb, qaçırtmışdı. Cahandar ağa özü çox yaxşı bilirdi ki,
bacısı Şahnigar xanımı ondan qisas almaq üçün tora salıblar, lakin o yenə də
bacısını öz eqoizminin qurbanı edir. İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür” əsərinin digər bir
qadın obrazı Cahandar ağanın qızı Salatındır. Salatın xasiyyətcə şıltaq, saf,
mehriban, təmiz qəlbli gözəl bir qızdır. Salatın əsərdə evlənmək yaşındadır. Onun

bu yaşında ailəsində yaranan gərginlik ona çox pis təsir edir. Zavallı qız anası ilə
atası arasında yaranan bu uçuruma görə çox böyük stress keçirir. Salatının gəlin
köçmək yaşında başına gələn bu müsibət ona çox ağır gəlir. Anasının bütün günü
dərd, qəm çəkməyi, qardaşının evdən baş götürüb getməsi, atasının başqasının
arvadını qaçırdıb, özünə düşmən qazanması zavallı qızı məhv edirdi. Salatının
həyatı Zərnigar xanıma təsəlli verməklə keçir. Zavallı qız özündən çox atasının
başqasının arvadını qaçırdığı üçün bunun qisasını qardaşı Şamxaldan
alacaqlarından qorxub, qayğı və düşüncə içində məhv olurdu. Zavallı Salatın
atasının başqasının arvadını qaçırtmasının qurbanı olur. Onu atasının qaçırtdığı
qadının əri olan Allahyar qaçırdıb, zavallı qızın namusunu ləkələyib, atası
Cahandar ağadan qisas almaq istəyir. Beləliklə, Salatın Cahandar ağanın səhvinin
qurbanı olur. Salatını qaçırmağa nail olsa da, Allahyar iyrənc planını həyata keçirə
bilmir. Allahyarın Salatını qaçırdığı ev Cahandar ağanın dostunun evi olur,
məsələdən agah olan ev sahibi qızı qoruyub, atasına təhvil verir. Bacısı Şahnigar
xanımı Kürdə boğub, öldürən Cahandar ağaya atalıq duyğusu qalib gəlir və o qızı
Salatını öldürə bilmir. Cahandar ağa qızı Salatının rüsvay olmasında, bacısı
Şahnigar xanımın ölümündə birbaşa günahkar idi. İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür”
əsərindəki qadın obrazlarının digər biri isə Cahandar ağanın böyük oğlu Şamxalın
həyat yoldaşı Güləsərdir. Güləsər kasıb bir ailənin qızıdır. Onu Cahandar ağa kasıb
bir ailənin qızı olduğu üçün böyük oğlu Şamxala layiq bilmirdi. Güləsər çox təmiz,
saf qəlbə sahib gənc bir qız idi. Cahandar ağa kasıb bir ailənin qızı olan Güləsəri
özünün zəngin mülkədar ailəsinə layiq görmürdü. Güləsər əsərdə dözümlü, iradəli,
ailəsinə bağlı bir qadın kimi təsvir olunub. İsmayıl Şıxlının bir yazıçı kimi böyük
şöhrət qazanmasında “Dəli Kür” əsərinin çox böyük rolu vardır. Ədibin əsərdə
yaratdığı qadın obrazların müsbətidə, mənfisidə olduqca canlı qələmə alınmışdır.
İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür” əsəri Azərbaycan ədəbiyyatı üçün olduqca böyük
əhəmiyyətə malikdir.

Həcər Atakişiyeva

İsmayıl Şıxlı 22-i mart 1919-cu ildə Qazaxın İkinci Şıxlı kəndində anadan olmuşdur. İsmayıl Şıxlının yaradıcılığı olduqca zəngindir. Onun “Konserv qutuları”, “Həkimin nağılı”, “Səhəri gözləyirdik”, “Kerç sularında”, “Haralısan, ay oğlan?”, “Raykom katibi”, “Daşkəsən” oçerkləri Azərbaycan ədəbiyyatı nəsrinin zənginləşməsində birbaşa rol oynamışdır. Ədibin “Ayrılan yollar”, “Dəli Kür”, “Ölən dünyam” romanları həm məzmun, həm də forma gözəlliyinə malikdir. İsmayıl Şıxlı Azərbaycan nəsrinin uğur qazanmasında əvəzsiz rola malikdir. İsmayıl Şıxlı 26 iyul 1995-ci ildə Bakıda vəfat etmişdir. Ədib Fəxri xiyabanda dəfn olunmuşdur. İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür” romanı Azərbaycan ədəbiyyatında roman janrının ən uğurlu nümunəsidir. Əsər 1957-1967-ci illər aralığında yazılmışdır. Ədib romanın üzərində illərlə çalışmışdır. İsmayıl Şıxlı “Dəli Kür” romanında XIX əsrdə baş verən mürəkkəb tarixi proseslərədə geniş şəkildə toxunmuşdur. Ədib əsərində Azərbaycan xalqının həyatında baş verən əsaslı dəyişikliklərdən geniş şəkildə bəhs edir. İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür” romanı Kürün sahilində yerləşən Göytəpə kəndinin təsviri ilə başlayır. Ədib əsərində çox güclü peyzaj nümunələri yaratmışdır. İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür” romanının baş qəhrəmanı Göytəpə kəndinin sayılıb-seçilən adamlarından olan Cahandar ağadır. Cahandar ağa əsərdə ziddiyyətli obraz kimi təqdim olunur. Cahandar ağa xasiyyətcə qorxmaz, cəsarətli, sözünü üzə deyə bilən adamdır. O, əsərdə özünün arvadı ola-ola başqasının arvadı olan Mələyi götürüb qaçması ilə böyük bir səhv edir. Cahandar ağa bütün əsər boyu bu etdiyi səhvin cəzasını ödəyir. Bu hadisədən sonra hər şey Cahandar ağanın əleyhinə işləyir. Cahandar ağanın ağsaqqal yaşında evli olduğu halda evli bir qadın olan Mələyi qaçırması onun bütün etibarını ailəsi və cəmiyyət arasında yox etdi. Cahandar ağa bu hərəkəti ilə qaçırdığı Mələyin əri olan Allahyarın və özünün arvadı Zərnigar xanımın qürurunu ayaqlar altına atmışdı. Cahandar ağanı ziddiyyətli edən bir səbəbdə o idi ki, o, cahillik göstərib, başqasının arvadı olan Mələyi götürüb qaçması ilə yanaşı kiçik oğlu Əşrəfin oxuyub, təhsilli olması üçün əlindən gələni edir. Belə ki, Cahandar ağa yeganə Göytəpə kəndinin sakini idi ki, oğlu Qori Müəllimlər Seminariyasında təhsil alırdı. Cahandar ağa belə bir xarakterdə insan idi ki, özü başqasının namusuna sataşır, lakin özü hər kəsdən namus tələb edir. Cahandar ağa üçün başqasının namusunun bir önəmi yox idi. Onun üçün özünün kişilik qeyrəti hər şeydən üstün idi. Belə ki, Allahyar tərəfindən atı Qəmərin quyruğu kəsiləndə acımadan bir göz qırpımından atı öldürür. İsmayıl Şıxlı “Dəli Kür” romanında Cahandar ağanı qüdrətli insan, çətin zamanda ayaqda durmağı bacaran, çar kazaklarının qabağında duruş gətirə bilən, camaatın havadarı, xilaskarı kimi təqdim edir. Cahandar ağa xaraktercə ailəsinə, namus, qeyrət məsələsinə çox böyük həssaslıqla yanaşan adam idi. Cahandar ağa başqalarından tələb etdiyi namus anlayışına özü qəti şəkildə əməl etmirdi. Belə ki, o, başqasının arvadı olan Mələyi götürüb qaçması Cahandar ağaya baha başa gəldi. Cahandar ağanın ən böyük səhvlərindən biri də bacısı Şahnigarı öldürməsi olur. Bu hadisədən sonra onun qəlbində əvvəllər yaranmayan hisslər baş qaldırır. Bu hadisədən sonra yanıqlı, iniltili, sızıltılı nidalar Cahandar ağanın həyat ahəngini pozmağa və tədricən yox etməyə başlayır. Günahsız bacısının xəyalı onu bir an da rahat qoymur. Daxili iztirab, vicdan əzabı, bəlkə də özünə qarşı çevrilən hiddət hissi Cahandar ağanın sabit həyatına dəhşətli bir narahatlıq, qeyri-müəyyənlik gətirir. Cahandar ağa xaraktercə ziddiyyətli təqdim olunsa da, o, düşməni Allahyarı gizli şəkildə, namərdcəsinə öldürmür. Onu qabaq-qabağa döyüşdə məhv edir. İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür” romanının digər bir kişi qəhrəmanı olan Şamxal bu hadisəyə görə atasından üz çevirmişdi. Ata-oğul bir-birinə düşmən kəsilmişdi. Bu hadisədən sonra qüruru sınan Şamxal evi tərk edir. Daha sonra o, özünə ev tikir və dostunun bacısı Güləsərlə evlənir. Cahandar ağa Şamxalın onun sosial statusuna layiq olmayan bir ailənin qızıyla evlənməsini oğluna bağışlaya bilmir. Şamxal əsərdə çox ləyaqətli, dürüst, əməksevər, mərd, namuslu biri kimi təsvir olunur. Belə ki, o, atasının başqasının arvadı olan Mələyi götürüb qaçmasından sonra o evdə qalmır və eyni zamanda atasından heç bir mülk tələb etmir. Şamxal Cahandar ağadan qorxmayıb, cavan olmasına baxmayaraq, atasının üzünə ağ olub, onun səhvini kişi kimi üzünə deyir. İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür” romanının digər bir kişi qəhrəmanı isə Cahandar ağanın digər oğlu Əşrəfdir. Əşrəf İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür” romanında ədibin gələcək nəsilləri oxumuş görməyinin göstəricisi idi. Belə ki, Əşrəf Qori Müəllimlər Seminariyasında təhsil alırdı. Əşrəf Qori Müəllimlər Seminariyasında təhsil alan yeganə Göytəpə kəndinin sakini idi. İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür” romanının digər bir kişi qəhrəmanı isə romanda rus Əhməd, poçt Əhməd kimi tanınan ədibin maarifçi fikirlərini yayan obraz idi. Əhməd kənddə öz yaşadığı evdə müəllimlik edib, kənd uşaqlarının oxuması, hərif tanıması üçün əlindən gələni edir. O, Qori Müəllimlər Seminariyasında təhsil alan yeganə Göytəpə kəndinin sakini olan Əşrəfin ilk müəllimi olmuşdu. Bu obraz sadəliyi, savadlılığı, mehribanlığı ilə kənd uşaqlarının sevimlisi olmuşdu. İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür” romanının digər bir kişi obrazıda Allahyar idi. Allahyar əsərdə namusu ləkələnmiş şəxsdir. Onunla Cahandar Ağa arasında əvvəlcədən heç bir düşmənçilik olmayıb. Onlar arasındakı bu düşmənçiliyin əsas səbəbi Cahandar Ağanın Allahyarın arvadı olan Mələyi götürüb qaçması idi. Cahandar Ağa ilə Allahyarın düşmənçiliyində Allahyarın heç bir günahı yox idi. Əgər Cahandar Ağa onun arvadını götürüb qaçmasaydı, heç Allahyarda onu tanımazdı. Allahyar Cahandar Ağanın atı Qəmərin quyruğu kəsdirməklə, qızı Salatını qaçırtmaqla, onun evinə gecə hücüm etməklə oda bacardığı qədər onun namusuna sataşır. Yazıçı əsərində Allahyara haqq qazandırır, çünki Cahandar Ağanın elədiyi böyük qəbahət idi. Onun etdiyi bu hərəkət heç bir əxlaqa sığmırdı. Cahandar ağa qolunun gücünə güvənib, cəmiyyətin nizamını pozub, başqasının arvadını evinə gətirmişdi. Allahyarın Cahandar Ağa ilə tək problemi arvadı Mələyi qaçırması idi. İsmayıl Şıxlı “Dəli Kür” romanında Çernyayevski ilə Kipiani xətti ilə maarifçilik fikirlərini əsərində yaymışdır. Onlar Göytəpə kəndinə gəlib, oradakı sakinlərlə danışıb, təhsil vermək üçün Qori Müəllimlər Seminariyasına uşaq aparmaq istəyirdilər. Lakin onların qarşısına ilk çıxan maneə Molla Sadıq olur. Molla Sadıq elmə, maarifə qarşı çıxan bir adam idi. O, icazə vermir ki, Göytəpə kəndinin sakinləri öz övladlarını Qori Müəllimlər Seminariyasına göndərsinlər. Çünki elmli adamlar Molla Sadığın gözünün düşməni idi. Cahandar ağa oğlu Əşrəfi Molla Sadıqla məsləhət etmədən Qori Müəllimlər Seminariyasına göndərsinə görə onlar arasında ədavət başlamışdı. Molla Sadıqla Cahandar ağa Çernyayevski ilə Kipianinin xahişinə görə yenidən üz-üzə gəlməli olurlar. Belə ki, Molla Sadıq icazə vermirdi ki, kənd camaatı uşaqlarını təhsil almağa göndərsin. Molla Sadıq Cahandar Ağadan daim qisas almağa fürsət axtarırdı. İsmayıl Şıxlı “Dəli Kür” romanında Molla Sadığı məkrli və xəyanətkar biri kimi oxucuya təqdim edir. Beləliklə, Molla Sadıq Cahandar Ağadan qisas almaq üçün onun düşməni olan Allahyarla birləşib, Cahandar Ağanın qızını qaçırdır. Həmçinin, o, kazaklarla əlbir olub Cahandar Ağaya arxadan zərbə vurur. Molla Sadıq Cahandar Ağaya oğlunu Qori Müəllimlər Seminariyasına oxumağa göndərməsinə, elmə-təhsilə verdiyi dəyərə, kəndə uşaqları təhsilə cəlb etmək üçün gələn Çernyayevskiyə köməklik etdiyinə görə düşmən olmuşdu. Beləliklə də, Molla Sadıqla Cahandar Ağa əzəli düşmən oldular. Amma Molla Sadıq Cahandar Ağadan intiqamını mərd şəkildə almadı. O, Cahandar Ağanın dul bacısı Şahnigarı meyxanaya aldadıb, gətirdib, rüsvay edir. Buna dözməyən Cahandar Ağa bacısını öldürür. İsmayıl Şıxlının bir yazıçı kimi böyük şöhrət qazanmasında bu əsərin çox böyük rolu vardır. Ədibin yaratdığı obrazların müsbətidə, mənfisidə olduqca canlı qələmə alınmışdır. İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür” əsəri Azərbaycan ədəbiyyatı üçün olduqca böyük əhəmiyyətə malikdir.

Həcər Atakişiyeva

İsmayıl Şıxlı 22-i mart 1919-cu ildə Qazaxın İkinci Şıxlı kəndində anadan
olmuşdur. İsmayıl Şıxlının yaradıcılığı olduqca zəngindir. Onun “Konserv
qutuları”, “Həkimin nağılı”, “Səhəri gözləyirdik”, “Kerç sularında”, “Haralısan, ay
oğlan?”, “Raykom katibi”, “Daşkəsən” oçerkləri Azərbaycan ədəbiyyatı nəsrinin
zənginləşməsində birbaşa rol oynamışdır. Ədibin “Ayrılan yollar”, “Dəli Kür”,
“Ölən dünyam” romanları həm məzmun, həm də forma gözəlliyinə malikdir.
İsmayıl Şıxlı Azərbaycan nəsrinin uğur qazanmasında əvəzsiz rola malikdir.
İsmayıl Şıxlı 26 iyul 1995-ci ildə Bakıda vəfat etmişdir. Ədib Fəxri xiyabanda dəfn
olunmuşdur. İsmayıl Şıxlının “Namərd gülləsi” əsərinin mövzusu mərdlik və
xeyirxahlığa qarşı edilən namərdlik və bədxahlıqdır. Yazıçının əsərinin əsas
qəhrəmanı olan Niftalı koxa xaraktercə çox mərd və xeyirxahdır. İsmayıl Şıxlının
“Namərd gülləsi” əsərinin baş qəhrəmanı olan Niftalı koxa xaraktercə Hüseyn
Cavidin “Ana” pyesindəki Səlma ana obrazını xatırladır. Səlma anada xeyirxah bir
insan olduğu üçün evinə pənah gətirən kimsəsiz, qərib qonağı qapıdan qovmur.
Niftalı koxada eyni ilə belə edir, heç tanımadığı gəlmə Mürşüdə evini açır, ona
torpaq, at verir, onu qohum qızlardan biri ilə evləndirib, ev-eşik sahibi edir. Niftalı
koxa olandan sonra həyatı səksəkə içində keçirdi. O, istər-istəməz xətrə dəyməli
olurdu. İsmayıl Şıxlı “Namərd gülləsi” əsərində Qaçaq Kərəmində obrazını
yaradıb, onun xarakterindəki igidliyi, mərdliyi, qorxmazlığı, dürüstlüyü oxucuya
çatdırmağa nail ola bilmişdir. Əsərdə Niftalı koxa ilə Qaçaq Kərəm uşaqlıq dostu,
sirdaşı kimi təqdim olunurlar. Ədib eyni zamanda Sovet hökumətinin Niftalı
koxadan Qaçaq Kərəmi hökumətə təhvil verməsini tələb etməsini çox böyük yazıçı
ustalığı ilə qələmə almışdır. Sovet hökuməti Niftalı koxadan nə qədər də Qaçaq
Kərəmi tutub təhvil verməsini tələb etsələrdə, mərd insan olan Niftalı koxa bunu
etməmişdir. Çünki Niftalı koxa yaxşı bilirdi ki, Qaçaq Kərəm kəndlərdə, şəhərlərdə
haqqı, ədaləti bərpa etməyə çalışırdı. Yazıçı əsərdə igidlik, mərdlik, qorxmazlıq,
dürüstlük kimi xüsusiyyətləri Niftalı koxanın simasında təqdim edir. Əsərdə
mərdlik və namərdlik, xeyirxahlıq və bədxahlıq anlayışları Niftalı koxa və gəlmə
Mürşid obrazlarının timsalında qarşılaşdırılır. Əsərdə Niftalı koxa və gəlmə Mürşid
obrazları əks qütblər kimi təqdim olunmuşdur. İsmayıl Şıxlı “Namərd gülləsi”
əsərində namərdə arxa çıxmamağı, yaxa verməməyi, mərdə arxa olmağı təbliğ edir.
Niftalının atası hardansa azıb gəlmiş, bu Allah bəndəsini təpədən-dırnağa diqqətlə
süzəndən sonra, oğlanın çuxura düşmüş gözlərindən xoşu gəlməmişdi. Lakin
Niftalının ona çox yazığı gəldi və yırtıq çarığından barmağı çıxmış gəlmə Mürşidə
arxa-dayaq oldu. Gəlmə Mürşüd diribaşlıq edib, tez bir vaxtda əlinə maya salıb,
Tiflisə, Gəncəyə ayaq açdı. Evinə getməməyə, şəhərdə kefdə-damaqda olmağa,

uşaqlarına baxmamağa başladı. Gəlmə Mürşüd xaraktercə çox nadürüst, namərd
adam idi. O, Niftalı koxanın məsləhətlərinə qarşı onun üzünə ağ olub, cavab
qaytarır. Niftalı koxanında işi çətin idi. O, koxalığa keçəndən sonra istəsə də,
istəməsə də xətrə dəyməli olurdu. Divan-dərədən nə qədər uzaq gəzsə də, onların
gözünə sataşmamağa çalışsa da olmurdu, axtarıb tapır, üzünü danlayırdılar ki, filan
oğrunu niyə tutmamısan, filan qaçağa niyə çörək veriblər, niyə qoyubsan Qaçaq
Kərəm Kürdən keçib yaylağa qalxıb? Niftalı koxa çarəsiz idi ya gərək dözərdi, ya
da gərək onları da özü ilə bərabər sürüyüb boyunduruqlu-moyunduruqlu tökərdi
Kürə. Onun artıq başqa çarəsi yox idi. Yazıçı “Namərd gülləsi” əsərində əslində
vəzifənin, rütbənin necə ağır bir yük olduğunu oxucuya çatdırır. Hələdəki bu
rütbədə olan Niftalı koxa kimi igid, mərd, qorxmaz, dürüst adam idisə. İsmayıl
Şıxlı “Namərd gülləsi” əsərində Niftalı koxanın gəlmə Mürşüd tərəfindən
öldürülməsi səhnəsini təsvir edərkən “Kövşənlərin xışıltısı, yarpaqların pıçıltısı,
arxın şirıltısı, cırcıramaların səsi birdən-birə zəiflədi, uzaqlaşdı və eşidilməz oldu.
Havanı qarsalayan ilğım elə bir qor kimi gözünə doldu, bəbəklərinin önündə
dalğalandı və dumana çevrildi, hər şey bu dumana büründü…”
İsmayıl Şıxlının “Namərd gülləsi” əsərində Niftalı koxa can verərkən, onun
yanında uşaqlıq dostu, sirdaşı Qaçaq Kərəm var idi. Yazıçının Niftalı koxaya elə
bil ki, yazığı gəlirdi. Belə bir igid, mərd, qorxmaz, dürüst adamı namərd gülləsi ilə
öldürsə də, canını mərd qollarında aldı, gözlərini özü kimi igidə bağlatdırdı.
Namərd Mürşidin gülləsi Niftalı koxanın kürəyindən dəyib sinəsindən çıxmışdı.
İsmayıl Şıxlı “Namərd gülləsi” əsərində Niftalı koxa ilə Qaçaq Kərəmin
dostluğunu və bir-birində ayrı düşməklərinin səbəbini “Çox-çox əvvəl bir yerdə
oynadıqları, Kürü üzüb Qarayazıya keçdikləri, atları yalmanlayıb kənd arası ilə
çapdıqları, gözaltı elədikləri qızların görüşünə bir yerdə getdikləri uşaqlıq dostu,
uşaqlıq sırdaşı idi. İndi isə bir-birlərinin üzünə həsrət qalmışdılar. Yaraqlı-yasaqlı
idilər. O, Kərəmə yaxın düşə bilmirdi, Kərəm də ona. Kərəm tüfəng götürüb
dağlara-daşlara düşmüşdü. At belində ömür keçirirdi. Başının dəstəsi ilə Tiflisdən
vurub, Gəncədən çıxır, Dilican dərəsində haqq-ədalət divanı qurur, dağları aşıb
Arazı keçir, sorağı gah İrəvandan gəlirdi, gah da İrandan. Niftalı koxa isə evində,
qohum-qardaşının əhatəsində səksəkə içində yaşayırdı. Koxa olandan sonra
dəyişmişdi. Kərəm ona bir-neçə dəfə ismarış eləmişdi ki, kənd adamlarına dəyib-
dolaşmasın, amma xeyri olmamışdı. Kərəm onu axtarırdı, çoxdan axtarırdı
qulaqburması vermək üçün” belə aydın təsvir etmişdir.
İsmayıl Şıxlı “Namərd gülləsi” əsərində Qaçaq Kərəmin igidliyini,
mərdliyini, qorxmazlığını, dürüstlüyünü onun Niftalı koxanı gəlmə Mürşüdün
öldürdüyünü biləndə onu azad buraxmağı səhnəsinin təsvirində görürük. Çünki o
çox yaxşı bilirdi ki, onsuz da Niftalının qohumları onu sağ buraxmayacaqlar. O,
əlini belə xainin qanı ilə murdarlamaq istəmirdi. Beləliklə də, o, Gəlmə Mürşüdün
tüfəngini də, atını da əlindən alıb, aralarından qovur. Qaçaq Kərəmin digər igidliyi,

mərdliyi, qorxmazlığı onun Niftalı koxanın meyitini kəndə özünün aparmağı idi.
Qaçaqlar cənazənin ardınca dinməz-söyləməz addımlayırdılar.
İsmayıl Şıxlının “Namərd gülləsi” əsərində “Namərd gəlib mərd olmaz,
boyunca qızıl qala”, “Namərdə tuş gələnin işi düyünə düşər”, “Mərddən bir xəta,
namərddən min”, “Mərdin gözü tox olar, namərdin gözü ac”, “Mərd gördüyün
deməz”, “Mərd mərdi qanar, bərkdə oduna yanar”, “Mərd özündən bilər, namərd
yoldaşından”, “Namərdə yaxa vermə, mərdə arxa ol” və s. kimi atalar sözlərinin
hikməti özünü göstərmişdir.
İsmayıl Şıxlını “Namərd gülləsi” əsəri özünün yığcamlığı, dilinin obrazlılığı,
rəvanlığı, təsvirlərinin əlvanlığı ilə ədibin ən dəyərli əsərlərindəndir. Bu əsər
yazıçının nəsrinin gücünü özündə ehtiva edə bilir. Yazıçı əsəri ilə Azərbaycan
ədəbiyyatına yeni nəfəs vermiş, poetik, oxunaqlı bir formaya malik əsər
yaratmışdır. Əsər Azərbaycan dilinin, eləcə də söz sənətinin imkanları baxımından
olduqca qiymətlidir və Azərbaycan nəsrinin zənginləşməsinə xidmət edir.

Həcər Atakişiyeva

Xəzər Universiteti Dillər və ədəbiyyatlar departamentinin müəllimi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Qardaşxan Əzizxanlının (Haqqarar) “İlkim də sən, indim də sən, sonum sən” və “Nə o – yelkən, nə bu – gəmi” adlı şeir kitablarının təqdimat və imza mərasimi keçirilib.
AZƏRTAC xəbər verir ki, Dillər və ədəbiyyatları departamentinin müdiri, dosent Dilbər Zeynalovanın moderatorluğu ilə keçirilən tədbirdə sənət və elm adamları, habelə universitetin müəllim və tələbə heyəti iştirak edib.
Tədbirdə Dillər və ədəbiyyatlar departamentinin müəllimi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Ülvi Babasoy Qardaşxanın yaradıcılığının orijinal üsluba malik olduğunu vurğulayıb, təqdim edilən kitablarının üstün və özəl məziyyətlərindən danışıb. Məruzəçi son “Nə o – yelkən, nə bu – gəmi” adlı şeir kitabının struktur və məzmun xüsusiyyətlərindən söz açaraq, kitaba daxil olan bölmələrin tərkib özəlliklərini, bədii-estetik cəhətlərini qeyd edib. Kitabı onun konseptuallığı, minimalizmi və məzmun zənginliyi baxımından yüksək qiymətləndirən ədəbiyyatşünas alim bu kitabı Qardaşxanın 45 illik yaradıcılıq yolunun “həm kilidi, həm də açarı” adlandırıb.
Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədr müavini, şair-tərcüməçi Səlim Babullaoğlu Q.Əzizxanlı şeiri ilə yanaşı, ümumiyyətlə, müasir dünya ədəbiyyatının, bütövlükdə poeziyanın əsas inkişaf istiqamətlərindən bəhs edərək, Qardaşxanın yığcam olduğu qədər obrazlı yazı tərzinin üstünlüyünü önə çəkib. Poeziyanı “ali nitq hadisəsi” adlandıran natiq fikirlərini əsaslandırmaq üçün Qardaşxan şeirinə müraciətlər edib.

Qardaşxan Əzizxanlı

Novruz Novruzov

Bir-birindən maraqlı çıxışların sərgiləndiyi tədbirdə uzun illər zabit poqonu daşımış Q.Əzizxanlının xidmət yoldaşları, onun yaradıcılığını yaxından izləyənlər söz alıb. Ehtiyatda olan zabit Ramiz Şəmiyev, tərcüməçi-publisist Novruz Novruzov, Xəzər Universitetinin müəllimi Mais Talışxanov, SOCAR-ın Baş Ofisinin böyük mühəndisi Cabbar Məmmədov və Xəzər Universitetinin İctimai əlaqələr və media üzrə direktoru Əlövsət Əmirbəylinin çıxışları və şairə ünvanlanan suallar Q.Əzizxanlının həyat, xidmət və yaradıcılıq yoluna daha da işıq salıb.
Dil-ədəbiyyat, kimya-biologiya ixtisası tələbələrindən Sənur Yaqubov, Könül Həsənli, Şəfa Yusifova, Aysun Qubadova və Aygün İsmayılova Qardaşxan Əzizxanlının “Yağış”, “Əllərimlə gözlərimi tutmuşam”, “Hər səhər beləcə”, “Bəlkə”, orijinaldan tərcümə etdiyi Y.V.Hötenin “Sevgiliyə yaxın” (“Nähe des Gelibten”) şeirini xüsusi şövqlə söyləyiblər.
Tədbir şairin çıxışı və imza mərasimi ilə yekunlaşıb.

Əhməd Cavad Məhəmmədəli oğlu Axundzadə 5 may 1892-ci ildə Şəmkirdə anadan olmuşdur. Əhməd Cavadın Azərbaycan ədəbiyyat tarixində əvəzsiz rolu olmuşdur. O, dövrünün zəngin biliyə malik olan ziyalısı kimi tanınırdı. Ədib bütün yaradıcılığı boyunca xalqının istiqlaliyyəti uğrunda mübarizə aparmışdır. Ə.Cavadın yaradıcılığı onu göstərir ki, o bütün ömrü boyu xalqını düşünmüş və milləti uğrunda həyatını qurban vermişdir. Ədib şərəfli və eyni zamanda çətin bir həyat yolu keçmişdir. Əhməd Cavadın Azərbaycan ədəbiyyatına bəxş etdiyi əsərlər içərisində “Səsli qız” poemasının öz xüsusi yeri vardır. Əsər ideya-məzmununa görə olduqca zəngindir. Əsərin süjet xəttində “cümhuriyyət şairi” kimi tanınan Əhməd Cavadın azadlığa və vətən şərəfinə olan münasibəti öz tərənnümünü tapmışdır. 1937-ci ilin repressiya qurbanlarından olan Əhməd Cavadın “Səsli qız” poeması özünün məzmununa və ibrətamizliliyinə görə Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində xüsusi yer tutmuşdur. Şairin ən məşhur əsərlərindən biri olan “Səsli qız” poeması insanlarda vətənə məhəbbət, azad, müstəqil yaşamağın ölkə və vətəndaş üçün hər şeydən vacib olması, işğalçılara dərin nifrət kimi hisləri aşılayırdı. Əsərin hər səhifəsi milli azadlığa böyük önəmi özündə cəm etməsi ilə diqqəti cəlb edir. Ə.Cavadın əsərləri onun bir vətəndaş və bir şair kimi milli azadlığa verdiyi böyük önəmin göstəricisidir. Ədib yaradıcılığında yaddaqalan insan obrazları yaratmağa nail olmuşdur. Belə obrazlardan biridə “Səsli qız” poemasındakı Sara obrazıdır. Bu obraz özünün iç dünyası ilə bərabər əsərdə yığcam təsvirlərlə dolğun şəkildə təsvir olunmuşdur. Poemanın baş qəhrəmanı olan Sara vətənini dərin məhəbbətlə sevən, xalqının azadlığı uğrunda həyatını qurban verməyə hazır olan, öz cəsarətli hərəkətləri ilə seçilən bir qızdır. Poemada təsvir olunan obrazların xarakterləri əsərdə əhatəli təhlil edilmişdir. Əsərdəki obrazlara qarşı müəllifin münasibətini aydınlaşdırmaqda oxucuya xüsusi bir köməkçi vasitə vardır. Bu vasitə müəllifin özüdür. O, bütün əsər boyunca oxucunu yönləndirir. Əsərdəki obrazlar iki qismdə təsvir olunur. Müsbət və mənfi obrazlar. Məğlub ölkənin hökmdarı, ölkənin varlı adamları, din xadimləri əsərdə mənfi planda təqdim olunmuşdur. Bu şəxslərin poemada mənfi planda təqdim olunmalarının əsas səbəbi kimi onların xarakteri və əməlləridir. Əsər özünün bitkin kompozisiyası, maraqlı süjet xətti, orijinal məcazları, dilinin aydınlığı ilə diqqəti cəlb edir. Əsərdə obrazlılığın təmin edilməsində məcazların xüsusi rolu vardır. Saranın qeyri-adi gözəlliklərinin təsviri əsərin bədiiliyini birə-beş artırırdı. Poemada bədiiliyin, obrazlılığın qüvvətlənməsinə əhəmiyyətli təsir edən vasitələrdən biri də müəllif tərəfindən sözdən məharətlə seçilməsi və istifadə edilməsidir. Əhməd Cavad “Səsli qız” poemasında yığcam ifadələr işlətməklə təsvir obyekti barədə zəngin təsəvvürün yaradılmasına nail ola bilmişdir. Poemanı ideya-məzmununa görə zəngin edən də məhz bu xüsusiyyətlərdir. Əsərin əsas qayəsini vətənin düşmən hücumundan müdafiə edilməsi, vətəndaşın öz mövqeyində şərəfli olması, ölkəsinin müstəqilliyini, xalqının azadlığını heç nə ilə əvəz etməməsi, insanlığın əzilməsinə susmaması, insanlığın qəddarlıqla məhv edilməsinə yol verilməməsi təşkil edir. Əhməd Cavadın “Səsli qız” poeması Saranın gözəlliklərinin tərənnümü ilə başlayır. Müəllif Saranın səsinin səslərin ən gözəli olduğunu və belə gözəl səs eşitmədiyini qeyd edir. O, Saranın səsini bülbülün səsinə bənzədir. Ədib Saranın səsindəki gözəlliyi ilahi sirr kimi dəyərləndirir. Əsər nağılvari süjetlə başlayır. Qan içən bir hökmdar ölkəni amansızcasına tari-mar edir. Bu qanlı mühasirə altı aydan çox davam edir. Bu qanlı mühasirə nəticəsində yüz minlərlə insan məhv olmuşdu. Yurdunu düşmənə verməyənlər xınchaxınc doğranmışdı. Hər yan qanlı gövdə, gövdəsiz baş ilə dolu idi. Əhməd Cavad “Səsli qız” poemasında yığcam ifadələr işlətməklə müharibənin fəlakətlərini gözlər önündə canlandırır. Yüz minlərlə qız-qadın çöllərə, düzlərə yayılmışdı, hər yana ölüm rəngi çökmüşdü. Müharibə cənnət kimi bir ölkəni məzarlığa döndərmişdi və eyni zamanda bütün insanlığı da əzmişdi. Zavallı məğlub ölkədə gülmək onsuz da yox idi, artıq ağlamağı da qadağan etdilər. Döyüşdə məğlub olunandan sonra qaldırımlardakı bütün qan izləri yuyuldu. Bütün ölkə əhalisi şallaqla güldürüldü. Ölkədəki vay səsi susduruldu, toy səsi əmr edildi. Dərdli insanların söz deyib, dərd açmasına icazə yox idi. Ağlaşma səsləri qəhqəhələrə dəyişdirildi. Düşmən şahın gəlişi ölkədə qanuni bayram kimi qeyd olunur. Yırtıcı cəllad şah qadınların qan qusan fəryadlarına məhəl belə qoymur. Əhməd Cavad “Səsli qız” poemasında aşağıdakı misralarla oxucuya bir çox acı həqiqətləri çatdırır.
Görəcəksən ölənlər,
Baldırında bağırsaq:
Sənin qanlı əlində
Bitməz qüvvət var deyə,
Hazırdır bağışlayıb
Dadsız-dadsız gülməyə.
Əhməd Cavad “Səsli qız” poemasında ikiüzlü, millət qədri bilməyən, xalq dərdi çəkməyən din xadimlərini tənqid və ifşa edir. Müəllif baş keşişin və şişman xocanın qəddar, cəllad şaha beyət etməsini onların ikiüzlülüyü sayır. Mömin müsəlmanların öldürülməsinə olan bu laqeydliklə heç cür barışa bilmir. Onlar üçün vacib olan ancaq damaqlarının çağ, keflərinin kök, qarınlarının tox olması idi. Onlar vətən torpağının qan qoxusu verməsini heç önəmsəmirdilər. Onlar ancaq özlərini düşünürdülər buna görə də, Saranı cəllad şaha ölkəmizin ulduzu deyə təqdim edib, Saradan da bu sərxoşu əyləndirməyini istəyirlər. Onlara Saranın gözlərindəki qəm-kədərin, qəlbindəki yanıqlı ahın bir mənası yox idi. Saranın duyğusuz, qəddar padişaha xüsusi nifrəti vardı. Buna görə də o nə qədər yorğun, əzgin olsa da, səsi ilə ölkəsində qaynayan kini coşdura bildi. Haqsızca axan günahsızların qanı Saranın dodağından çıxan mahnılarda canlandı.
Mən ki, səndən doymamışdım,
Quş qonmağa qoymamışdım.
Bir almanı soymamışdım,
Kim sənə gəc baxdı, bağlar?!
Saranın duyğusuz, qəddar padişaha xüsusi nifrətinin əsas səbəblərindən biri də o idi ki, onun nişanlısını şahın əmri ilə oxla öldürmüşdülər. Buna görə də Sara onun qanlısından nişanlısı Arqunun intiqamını almaq istəyirdi. Sara Arqunsuz yaşamaq istəmirdi və onun qisasını almaq istəyirdi. Elin igid qızı Sara həm də öz yurdunu zülümdən qurtarmaq, xalqını azad etmək niyyətində idi. Sara əlindəki gülgün qədəhdəki meyə zəhər qatıb, onu qəddar şaha verir. Saranın qadınlıq qorxusu ilə etdiyi bu qəhrəmanlığı düşmən şaha orada heç bir mənsəb sahibi etməyə cürət belə edə bilmədi. Şahın öldüyünü görəndə bütün məclis səs-küyə bürünür. Bir qızın cəsarətindən bütün xalq - arvad, uşaq, qocalar, cavanlar ayağa qalxıb, düşmən ordusunu tari-mar edir. Bir qızın cəsarəti ilə bir ölkə dustaqlıqdan azad oldu. O gündən Sara adı xalq üçün ən sevimli ad oldu. Sara bu addımı ilə azadlığın mərmərdən heykəlini yaradır. Saranın məmləkəti o gündən hər mənada azad olur. Qan içən krallardan qurtulur. Hürriyyətin ancaq adını eşidən xalqa Sara onun xoş dadını yaşadır. Əhməd Cavadın “Səsli qız” poemasında zəngin ədəbi-bədii yaradıcılıq motivləri olduqca güclüdür. Əhməd Cavad bu əsərində mistəqillik mücadiləsi və milli ideologiyanın vacibliyinin nümunəsini yarada bilmişdir. Əhməd Cavad yaradıcılığı əsərin hər misrasında gələn yeni nəsillərə vətən sevgisi aşılayır. Milli istiqlal və vətəndaşlıq nümunəsi əsər üçün səciyyəvi xüsusiyyətlərdir. Əhməd Cavadın “Səsli qız” poeması bədii təsir gücü, səmimiliyi və bədii-estetik əhəmiyyətilə diqqəti cəlb edən bir əsərdir.
Həcər Atakişiyeva

Azad Vətən Partiyasının və “Qarabağ Əlillərinə Qayğı” İctimai Birliyinin təşkilatçılığı ilə döyüşçü Əkbər Rüstəmovun “Qayıt gəl” və şair-publisist Məmməd Mərzilinin “845” adlı kitablarının təqdimatı olub.

Tədbiri açan Novruz Novruzov yeni kitabların oxucuya aşıladığı qayədən, müəlliflərin toxunduqları mövzuların aktuallığından danışdı. Tədbirdə iştirak edən keçmiş döyüşçülər, kitablarda təsvir edilən səhnələrin, deyilən fikirlərin iştirakçıları və daşıyıcıları söz alaraq xatirələrini danışıblar.
Azad Vətən Partiyasının sədri Akif Nağı, “Qarabağ Əlillərinə Qayğı” İctimai Birliyinin sədri Firidun Məmmədov, Haşım İsgəndərli, Nazim Vəlişoğlu, Vahid Çəmənli, jurnalist Rauf İlyasoğlu, Zaur Ustac, keçmiş döyüşçülər Babək Quliyev, Fəxrəddin Rəcəbov, Sərxan Məzlumov, Seymur İsmayılov, Azad Ramazanov, AzVP üzvlərindən Tacəddin Əyyubov, Firuzə Əsədullayeva, Hacı Fərman Azançı və başqaları öz çıxışlarında müəllifləri təbrik etdilər, bu mövzuda kitabların daha çox yazılmasını arzuladılar, Qarabağ döyüşlərinin ilk günlərindən həyatını səngərə bağlayan, ailəlikcə torpaq uğrunda vuruşan Hacı Əkbər Rüstəmovun keçdiyi döyüş yolu xalqımızın mübarizə əzminin qürurverici salnaməsidir. Bu yolda 3 oğlundan birinin Şəhidlik Qürurunu yaşayan bu məğrur atanın cəbhə qeydləri “Qayıt gəl” adlı yeni kitabda toplanıb.
Məmməd Mərzilinin “845” adlı kitabında isə eyni nömrəli batalyonun Qarabağda keçdiyi odlu-alovlu döyüşlərdə cəsurluqla vuruşan, adını Şəhidlik zirvəsinə həkk edən və hazırda yaşayan əsgərlərinin həyatından, qəhrəmanlıqlarından səhnələr və qiymətli məlumatlar yer alıb.
Qeyd edək ki, I Qarabağ müharibəsi zamanı Hacı Əkbər Rüstəmovun oğlu Sənan Rüstəmov şəhid olub.

Tədqiqatçı Vasif Quliyevin dövlət arxivindən üzə çıxardığı məhkəmə prosesinin materialları əsasında
Müstəmləkə ölkələri əsarətdə saxladıqları xalqlara daim ikiqat zülm etmiş, onların var-dövlətlərini əllərindən almış və koloniyalarda müxtəlif inzibati üsullarla istismar siyasətini həyata keçirmişlər. Azərbaycanda bu iş Rusiyanın təbəəliyinə (müstəmləkəsinə) keçəndən sonra özünü daha qabarıq göstərmişdir. Tarixi mənbələrdə Kremlin xalqımıza qarşı həyata keçirdiyi istismarçı siyasətə aid kifayət qədər material var. Bu yazıda biz konkret olaraq Qarabağ xanlığı ərazisində, həm də bu məkanda Pənahəli xan tərəfindən yaradılmış feodal dövlətdə xan əyanlarının mülkiyyətinə verilmiş torpaq sahələrinin rus məmurları tərəfindən “dövlət” adına necə mənimsənilməsindən və vergi ödəyicilərinin ikiqat zülm altına salınmalarından qısa ştrixlərlə, amma sənədlərdə təsbit olunmuş faktlarla bəhs edəcəyik.
1896-cı ildə İmperiya hökumətinin qərarı ilə yerlərdə torpaqların mərzlənməsi (ölçülməsi) prosesi başlayır. Bu vaxt ortaya çıxan nöqsanlar torpaq mülkiyyətçiləri arasında ciddi narazılıqlar doğurur və iddiaçılar məhkəməyə müraciət edirlər. Əldə etdiyimiz faktların ümumi mənzərəsi belədir ki, 1910-1916-ci illərdə həyata keçirilmiş 3 məhkəmə iclasında Qarabağda əsas torpaq mülkiyyətçiləri olan Cavanşir nəslinin bir qrup nümayəndəsi məhkəmə vasitəsilə özlərinin mülkiyyətçilik hüquqlarını bərpa etməyə çalışırlar. (bax: “Şuşa uyezdinin Baharlı I bağının mərzlənməsi zamanı dövlət və Kərbəlayı Ağa və digər Cavanşirlər arasında yaranmış mübahisə” işi. 30 dekabr 1910 cu ildə başlanmış, 27 sentyabr 1912-ci ildə qurtarmışdır. Dövlət arxivi № 200, Fond 402; Arxiv № 481, Fond 400). Lakin bu işə İsmayılbəyovlar nəslindən olan iki nəfər və dövlət nümayəndələri mane olmağa çalışırlar. Hər iki iddiaçı israr edir ki, torpaq onların mükiyyətindədir və həmişə belə olub. Üstəlik, Cavanşirlər arasında da torpaq bölgüsündən narazı qalanlar var və onlar da məhkəmənin qərarından appellyasiya şikayəti veriblər. Beləliklə, məhkəmə çəkişməsi 1916-cı ilə qədər çəkir və Cavanşirlərin mülkiyyətçilik hüquqlarının tanınması ilə nəticələnir.
İddiaçılar əsasən Qarabağ xanlığıının yaradıcısı Pənahəli xanın kiçik oğlu Talıb xanın törəmələrindən ibarətdir. Məhkəmə materialları arasında bu haqda aydın məlumat var və ardıcıllıqla onların hamısının adı çəkilir. Bunlar Talıb xanın 5 oğlu, onların övladları və nəvələridir. İddiaçıların müvəkkilləri isə o dövrün tanınmış vəkilləri Kələntərov, Qasım bəy Vəzirov və bir iddiaçının öz atasıdır.
Məhkəmə iclasının protokolundan çıxarış: “Palata üzvü Q.V.Kovtunovun işin vəziyyət haqda məruzəsi üzrə sərbəst vəkil Qasım bəy Vəzirov izah etdi ki, Cavanşirlərin mərzlənmə zamanı Baharlı bağlarının hamısına iddia etmələrinin səbəbi bundadır ki, bu bağ ayrıca mövcud deyil, belə ki, 6 dekabr 1846-cı il Ali reskriptinə görə Cavanşirlərin mülkiyyətinə verilmiş Yüzbaşılı bağlarının bir hissəsidir. Yüzbaşılı bağlarının işi üzrə sənəddə bu göstərilib. Eyni zamanda, bütün məsələlərin kökü ondadır ki, Baharlı həqiqətənmi Yüzbaşılı bağlarının bir hissəsidir. Bu məsələ üzrə Vəzirov Palataya Qarabağ Əyalət Məhkəməsinin 13 sentyabr 1839-cu il qərarının rus dilindən tərcüməsini və dövlət səlahiyyətlisinin də aldığının surətini təqdim etdi. Bu sənəd məhz mübahisəli əraziyə aiddir, ya dövlət bu mübahisəli ərazinin kəndlilərin istifadəsində olduğunu sübut edə bilmir, ya da onların öhdəsində olan Yüzbaşılı bağlarının digər hissəsidir. Vəzirovun fikrincə, bu sənəddən məlum olur ki, göstərldiyi kimi Baharlı bağları Yüzbaşılının bir hissəsidir və 1846-cı il ALİ reskriptinin (Reskript- Rusiya İmperiyası Qarabağın işğalını başa çatdırdıqdan sonra ali müsəlman silkinin hüquqlarının qaydaya salınması məsələsi ortaya çıxdı. Qəbul edilmiş əvvəlki qərarlara etitaz hakimiyyəti güzəştə getməyə vadar etdi. Uzun müddət davam edən hazırlıq işlərindən sonra sərəncam hazırlandı. Nəhayət 6 dekabr 1846-cı ildə I Nikolay bəy və ağaların hüquqları haqqında reskript imzaladı.
12 maddədən olan sərəncamda on maddə bəy və ağaların torpaq hüququna, iki maddə isə feodal-kəndli münasibətlərinə aid idi. Bu reskriptdəilk dəfə bəy və ağakara məxsus torpaqların irsi mülkiyyəti kimi qəbul edilirdi. Mülk, mülki-xalisə torpaqları ilə yanaşı tiyul torpaqlarıda rəsmən bəylərin mülkiyyəti elan olunurdu. İrsi istifadəyə verilən torpaqlar alqı-satqıya qoyula, bəxşiş edilə bilərdi. Lakin bəy və ağa torpaqları özgə silklərə keçə bilməzdi.
Bu reskript feodala kəndlilər arasında qayda-qanun yaratmaq və onlar üzərində polis idarə üsulunu həyata keçirmək hüququ verirdi. https://az.wikipedia.org/wiki/B%C9%99y_v%C9%99_a%C4%9Falar%C4%B1n_h%C3%BCquqlar%C4%B1_haqq%C4%B1nda_1846-c%C4%B1_il_6_dekabr_reskripti) ardınca mübahisəli bağ Cavanşirlərə məxsusdur, onlar mərzləmə zamanı öz hüquqlarını bəyan edib və Vəzirov həmin şəxslərin hüquqlarını müdafiə edir. Dövlət tərəfindən əlavə sənəd kimi Vergi İnspektorunun protokolunu işə əlavə edib ki, bu sənəddə birbaşa deyilir ki, dövlətin mübahisəli bağa münasibətdə heç bir iddiası yoxdur. Bütün bu deyilənlərdən aydındır ki, mübahisəli bağ üzrə dövlət mübahisəli ərazinin əldə olunmasının hansısa qanuni üsullarını sübut etməlidir. Dövlətin irəli sürdüyü yeganə arqument budur: 1886-cı ildən 1900-cü ilə qədər Baharlı kəndinin sakinləri dövlət kəndliləri kimi yüksək vergi ödəyiblər. Lakin bu vergilər Cavanşirlərin xüsusi mülkiyyətinə təsir etməyib. Bu fakt dosyedə qeyd olunmayıb, əksinə, işdə olan Şuşa şöbəsinin Barışdırıcı Münsifinin protokolunda göstərilir ki, adı çəkilən sakinlərin tabeçiliyi barədə 1870-ci ilin sahibkar kəndlilərin məişət quruluşu Əsasnaməsində bu kəndlilərin bir neçə il ərzində fasiləsiz olaraq Cavanşirlərə normal ölçüdə vergi ödəmələri üzrə heç nə deyilmir. 50-ci illərdən 1886-cı ilə qədər normal sahibkarlıq miqyasında vergi tutulub; 1886-cı ildən verginin artırılmasında isə fiskal orqanların səhvi var. Əgər bu sübutlar Palatanı inandıra bilmirsə, onda Vəzirov xahiş etdi ki, bu halda kəndlilərin Cavanşirlərin xeyrinə ödədikləri barədə xatırlamaların ödəmə faktları qonşu şahidlərin dindiriməsi ilə aydınlaşdırılsın. Ağa bəy Cavanşirin yaxın qəyyumu Kələntərova qaldıqda, sərbəst müvəkkil Vəzirov bildirdi ki, o, Ağa bəyin ulu babası Talıb xanın nəslindən olduğunu inkar etmir, eyni zamanda təsdiqləyir ki, Ağa bəy Baharlı bağlarına görə irsi bölgü zamanı kompensasiya alıb, baxmayaraq ki, o mülkiyyət sahibi olmayıb. Bu da qonşuların dindirilməsi ilə sübut oluna bilər”.
Tarixdən məlumdur ki, Rusiya, Qarabağ xanlığının işğalını “təbəəlik” adı ilə 1828-ci ildə başa çatdırıb. Və bundan sonra Azərbaycan ərazisinin ən münbit torpaqlarında (Kür-Araz ovalığı – qaratorpaq zona) Rusiyaya tabe olan üsul-idarə yaradaraq varlıların (bəylərin) var-dövlətini əllərindən alıb, kəndlilərin isə istismarını gücləndirib. Təbii ki, o dövrdə Qarabağın dominant nəsli olan Cavanşirlərin torpaqlarının böyük hissəsi əllərindən çıxıb (zorla alınıb). Həmin dövrdən də onların mülkiyyətləri uğrunda mübarizələri başlanıb. Aydın məsələdir ki, bu mübarizə güc yolu ilə yox, iddiaların qüvvədə olan qanunların və bu qanunların başında duran məmurların şəxsi maraqlarının müxtəlif yollarla təmini müstəvisində həyata keçirilib. O dövrdə imperiya müstəmləkə torpaqlarından alınan gəlirləri uçota almaq üçün həmin torpaqların idarəçiliyi sahəsində Nzamnamə Qaydaları yaradıb. Lakin Baharlı I bağları bu qaydaların təsir dairəsinə salınmayıb. Buna görə də Qarabağ Əyalət Məhkəməsi həmin bağlar üzərində Nizamnamə Qaydalarının tətbiqi üçün 1939-cu ildə müvafiq qərar verib (“3-cü Mülki Departament üzrə Tiflis Məhkəmə Palatasının 1912-ci il 5-12 mart tarixində keçirdiyi açıq iclasının protokolundan”. Arxiv № 481, Fond 400 ). Lakin qərar yerinə yetirilməyib. Məntiqi olaraq belə bir sual doğur: - Niyə? Axı, Nizamnamə Qaydalarının tətbiq olunmadığı torpaqlar dövlətin torpaq reyestrindən kənarda qalmış sayılır. Məsələnin məğzi də bundadır. İmperiyanın idarəedici məmur təbəqəsi (məmur mafiyası) dövlətdən gizlədilmiş torpaqlardan alınan gəlirləri də gizlədiblər və həmin torpaqlardan yığılan vergilər xəzinəyə yox, şəxsi adamlara axıb, yəni mənimsənilib. Bu da ona dəlalət edir ki, dövlət əmlakının və ya vəsaitinin mənimsənilməsi metodları Azərbaycana Rusiya imperiyasının bəxş etdiyi vərdişlərdir.
Məhkəmə iclasının protokolundan götürülmüş fakt təsdiq edir ki, Qarabağ xanlığı işğal ediləndən sonra 1846-cı il 6 dekabr reskripti ilə Cavanşirlərin mülkiyyətinə torpaq sahələri verilib. Məntiqi surətdə yeni sual ortaya çıxır: Nə üçün Qarabağ xanlığını quran Cavanşirlər nəslinin nümayəndələrinə Çar Rusiyası torpaq sahəsi verir? Axı, bu xanlığın ərazisi əsasən bu nəsildən olanlara aiddir. Xüsusilə də Qarabağın düzənlik hissəsi, çünki, Pənahəli xanın ailəsi məhz bu ərazidə intişar edib. Demək, işğaldan sonra dərhal bütün torpaqlar Rusiyanın ərazisi kimi təsbit edilib və sonradan həmin torpaqların cüzi hissəsini sahiblərinə qaytarmaqla süni ədalət prinsipi formulunu yaratmağa çalışıblar.
Məhkəmə prosesində imperiya siyasətinin əsas məqsədini üzə çıxaran fakt 1886-cı ildən 1900-cü ilədək Cavanşirlərin mülkiyyətində olan torpaqları əkib becərən kəndlilərin əlavə olaraq dövlət vergisinə cəlb edilməlidir. Prosesdə bu hal fiskal orqanların səhvi kimi göstərilir. “Mübahisəli Baharlı I bağlarının mərzlənməsi zamanı bu bağ torpaqlarının faktiki sahibi, torpaqölçənin jurnalından göründüyü kimi, bu bağ torpaqlarında idarəçiliyi və şumlaması olan bəylərdir. Üstəlik, Yelizavetpol Quberniyasının kəndli işləri üzrə İdarəsinin 19 dekabr 1891-ci il 583№-li jurnalından (Məhkəmə i.v. 68-70) görünür ki, baxmayaraq ki, Barışdırıcı münsif Əsirbəyovun 13/14 mart 1888-ci ildə qərarı üzrə Baharlı I kəndi sahibkarlıq malikanəsi siyahısı üzrə şöbədə qeyd olunmayıb, halbuki barışdırıcı münsif (Rusiyada 1861-ci il kəndli islahatından sonra kəndlilərlə mülkədarlar arasında törəyən torpaq mübahisələrini qaydaya salmaq üçün yaradılan vəzifə-rusca-Azərbaycanca lüğət, II cild,1976-cıil) Baharlı sakinlərinin, onların yerləşdikləri torpaqların həqiqətən Cavanşirlərin mülkiyyəti olması və bu səbəbdən onlara gəlirin 1/10-i qədər vergi ödəmələri haqda izahatına baxaraq təsdiq edib ki, 1870-ci il kəndli əsasnaməsi ilə təsdiq edilmiş ALİ tabeçilikdə olan Baharlı I kəndi barışdırıcı münsifin bu qərarını Quberniyanın kəndli işləri idarəsi 14 dekabr 1891-ci ildə təsdiqləyib və sonra öz qərarını Yelizavetpol Quberniya İdarəsinin 1892-ci il 75 nömrəli 16 yanvar qərarına uyğunlaşdıraraq 1870-ci il əsasnaməsi üzrə Baharlı I sakinlərinə sahibkarlıq torpağında yaşayan kəndlilər kimi aşağı vergi tətbiq edilib. Daha sonra, İrəvan Dövlət Palatasının Yelizavetpol Torpaq İşləri və Dövlət Əmlakı İdarəsinin 22 yanvar 1910-cu il 3700 №-li rəyinin surətində göstərilir ki, 1894-1900-cü illərdə Baharlı I kəndinin kəndlilərinin dövlət torpağında yaşayan hissəsi 36 tüstü idi və tüstübaşı vergi öhdəliyi vardı; 1901-1905-ci illərdə bu kənd dövlət-sahibkarlıq subyekti kimi qeyd olunur, 1907-ci ildən isə Baharlı I kəndi “sahibkarlıq” subyekti kimi torpaq yığımı öhdəliyinə keçirilir. Bu yazılı aktlarla sübut olunur ki, Baharlı I kəndinin torpaqları sahibkarlıq torpaqlarına aiddir, dəqiqliklə bunun üzərində mübahisə edən və 1886-cı ildən 1900-cü ilə qədər dövlətin səhvi üzündən yüksək vergi ödəyən və dövlətin özü tərəfindən 1907-ci ildə həmin səhv düzəldilərək yüksək vergisi ləğv edilən bu torpaqlar Cavanşirov sahibkarlarına məxsusdur” (3-cü Mülki Departament üzrə Tiflis Məhkəmə Palatasının 1912-ci il 5-12 mart tarixində keçirdiyi açıq iclasının protokolundan).
Aydın görünür ki, dövlət Qarabağ bəylərinə aid olan dədə-baba torpaqlarını dövlətin adına keçirmək üçün əvvəlcə həmin torpaqlara “səhvən” yüksək dövlət vergisi təyin edir, yəni, bir tərəfdən yeli xalqın istismarını gücləndirir, digər tərəfdən bir müddət sonra həmin torpaqları dövlətə vergi ödədiklərinə görə dövlət torpaqları kimi rəsmiləşdirməyə çalışır. Həm də dövlətin (oxu: imperiyanın) kəndlilərdən aldığı vergi cahibkarların aldığı vergidən xeyli çox idi.
Niyə dövlət təyin etdiyi səhv vergini məhz 1907-ci ildə ləğv edib? Bu ona görə baş verib ki, Rusiyada 1905-1907-ci illərdə burjua inqilabı baş verib və təhkimçiliyin qalıqları ləğv olunub. Həmin dövrdə qəbul edilmiş bəzi yeni qanunlar kəndlilərin asılılığının nisbətən azaldılmasına yönəlib və bəzi vətəndaş hüquqlarının təmininə imklan yaranıb. Bu isə imkan verib ki, Cavanşirlər öz torpaqlarını əllərində saxlamaq üçün dövlətə qarşı iddia qaldırsınlar. Təbii ki, həmin iddia eyni nəsildən olan törəmələr arasında da iddiaların yaranmasına səbəb olub. Çünki, zaman keçdikcə ailələr böyüyür, mülkiyyətə vərəsəlik hüququ olanların sayı artır.
Məhkəmələrdə diqqəti çəkən faktlardan biri də məhkəmə sədrlərinin, katiblərinin, iclaslarda tərəf kimi iştirak edən dövlət səlahiyyətlilərinin hamısının rus millətinə mənsub olmalarıdır. Yalnız iddiaçılar və vəkillər yerli millətin nümayəndələridir. Sonda Cavanşirlər məhkəmə çəkişməsində qalib gəlir və torpaqlarına olan mülkiyyətçilik hüququnu özlərində saxlayırlar. Təccüblü deyil ki, Cavanşirlərdən olan və məhkəmədə qohumlar arasında qaldırılan iddialara nail ola bilməyən iddiaçılar cərimə olunur, lakin 14 il ərzində dövlətə yüksək vergi ödəyərək şiddətlə istismar olunan kəndlilərə kompensasiya ödənilməsi yada düşmür.
Baxmayaraq ki, artıq 30 ildən çoxdur ki, Azərbaycan və digər əsarətə alınmış xalqların bir çoxu müstəqillik qazanıb və müstəqil inkişaf yolundadırlar, Rusiyanın baş siyasi subyekti olan Kreml mənsubları keçmiş imperiya ambisiyalarından tam qurtara bilməyiblər. Nə demək olar, imperialistlər nə fikirləşirlər fikirləşsinlər, tarix öz işini görür və xalqlar növbə ilə azadlığın şirinliyini dadırlar.
Novruz Novruzov
Araşdırmaçı jurnalist

Süleyman Sani Rzaqulu bəy oğlu Axundov oktyabr ayının 21-i 1875-ci ildə
Şuşa şəhərində bəy ailəsində anadan olmuşdur. Süleyman Sani Axundov psixoloji,
pedaqoji biliyə malik olan bir müəllim idi. O, maarif işini Qarabağ və Zəngəzurda
məktəb, uşaq evi, klub, qiraətxana və başqa mədəni-maarif ocaqlarının açılmasına
sərf etmişdir və Azərbaycanda mədəni maarif işlərinin möhkəmlənməsinə xidmət
edirdi. Süleyman Sani Axundov mart ayının 29-u 1939-cu ildə Bakıda vəfat edib və
qəbridə Bakıda Fəxri xiyabandadır. S.S.Axundovun “Tamahkar”, “Dibdat bəy”,
“Türk birliyi”, “Molla Nəsrəddin Bakıda”, “Çərxi-fələk”, “Qaranlıqdan işığa”,
“Şahsənəm və Gülpəri”, “Bir eşqin nəticəsi”, “Səadət zəhmətdədir”, “Eşq və intiqam”
kimi pyesləri var. Süleyman Sani Axundovun yaradıcılığında ideya məzmununa görə
seçilən əsərlərindən biri də “Nurəddin” hekayəsidir. Görkəmli yazıçısının «Qorxulu
nağıllar» silsiləsindən olan «Nurəddin» hekayəsində yazıçı yaxşılıqla yamanlığı,
xeyirxahlıqla bədxahlığı qarşılaşdırmışdır. Əsərdə hadisələrin inkişafının sonunda
xeyirxahlığın qələbəsini müşahidə edirik. Hekayədə təsvir olunan Nurəddin düzgün
tərbiyə nəticəsində nəcib, xeyirxah insan olmuşdur. Həyat onu nə qədər də çətinə
salsa, o bütün sınaqlardan insani keyfiyyətlərinin köməyi ilə çıxmağı bacarmışdır.
«Qorxulu nağıllar» silsiləsindən olan «Nurəddin» hekayəsində yazıçı "Yaxşılığa
yaxşılıq hər kişinin işidir, yamanlığa yaxşılıq ər kişinin işidir" sözününün təsdiqini
vermişdir. Əsərdə Nurəddinin başına gələn bəlaların aradan qalxmasında, problemin
həll olunmasında Sədinin kibrit qutusu irilikdə olan "Gülüstan" kitabının böyük rolu
vardır. Belə ki, Hacı Nəsir bir gün bazardan mənzilinə qayıdarkən, bir nəfəri körpü
üstündə başını aşağı sallayıb, ağlayan görür və onun oğurlanmış olan üç yüz manat
pulunu ona cibindən çıxardıb, verir. Rəhim isə bu yaxşılığın qarşılığında Hacı Nəsirə
Sədinin "Gülüstan" kitabını yadigar olaraq, verir. Hacı Nəsirinin vəfalı həyat yoldaşı
olan Həlimə hamamdan çıxanda özünü soyuğa verib yorğan-döşəyə yıxılır və
sətəlcəm azarından vəfat edir. Hacı Nəsir Nurəddinə analıq etsin deyə şəriki

İmamverdinin qızı olan Gülpəri ilə evlenir. Gülpəri qısaboylu, dolubədənli,
qarabuğayı, bədxasiyyət, iyirmi üç yaşında bir qız idi. Gülpərinin bəd xasiyyəti
Nurəddinin başına gələcək bəlaların səbəbi olacaqdı. Gülpəri gələn gündən ədəbli və
tərbiyəli uşaq olan Nurəddinin gününü qara eləmişdi. Gülpəri Nurəddini tez-tez söyər
və döyərdi. Gülpərinin zülmünün nəticəsində Hacı Nəsirin dükanda ürəyi partlayıb
vəfat etdi. Hacı Nəsirin ölümü Nurəddinin çox çətin günlərinin başlanğıcı idi. Atası
öləndən sonra Gülpərinin Nurəddinlə çox mehriban davranmasının yaganə səbəbi o
idi ki, Gülpərinin övladı yox idi və Hacı Nəsirin yeganə varisi Nurəddin idi. Buna
görə də hiyləgər qadın varisliyi ələ keçirmək niyyətində idi. Nurəddin çox ağıllı və
fərasətli uşaq idi. S.S.Axundov “Nurəddin” hekayəsində Nurəddin obrazı ilə ağılın və
tədbirliliyin uğurun başlanğıcı olduğu fikrini bir çox əsaslarla oxucuya çatdırmışdır.
Nurəddin faytonları sınanda əşyaları sınan faytonun dörd atına yükləyib, kəndə
çatandan sonra yolda qalan fayton sahibinə kömək göndərərik fikrini deyir və hamı
da bu ağıllı tədbir ilə razılaşır. S.S.Axundov “Nurəddin” hekayəsidə Nurəddin obrazı
ilə Gülpərinin əmisi oğlu olan Əmiraslan obrazını qarşılaşdırır. “Əmiraslan,
İmamverdinin kiçik qardaşı Tanrıqulunun oğlu idi. Bundan başqa Tanrıqulunun
övladı olmamışdı. Ona görə valideyni Əmiraslanı əzizləyib, ərköyün böyütmüşdü.
Balaca Əmiraslan üçün “yox” kəlməsi yox idi. Hər xahişi ata-anası tərəfindən fövri
əmələ gəlirdi. Əmiraslan özgə uşaqda bir şey görsəydi, o saat gərək ona da alına idi,
yoxsa sakit olmazdı. Belə tərbiyənin nəticəsi tezliklə ortaya çıxdı. Əmiraslan doqquz
yaşına çatdıqda atası ona heybə və çərəkə aldı. Təzə paltar geyindirib hədiyyə ilə onu
mollanın yanına oxumağa apardı. Üç gündən sonra Əmiraslan çərəkəsini cırıb
məktəbdən qaçdı. Ata-anası nə qədər yalvardısa da, bir şey çıxmadı. Əmiraslan
şkolada çox davam etmədi. Nadinc, söyüşkən bu doqquz yaşında uşaq, cəmi
müəllimləri təngə gətirmişdi. Heç bir gün olmazdı ki, Əmiraslan bir uşaqla savaşıb,
döyüşməsin. Bunun bəd əxlaqını düzəltməkdə müəllimlər aciz qalmışdılar. Axırda
yoldaşlarının birini bıçaqlayıb yaralamağının üstündə Əmiraslanı məktəbdən xaric
etdilər. Tanrıqulu Əmiraslanı bir-iki il ora-bura atdısa da bir şey
çıxmadı”.

S.S.Axundov “Nurəddin” hekayəsində Nurəddin obrazının elmə, biliyə olan

sevgisinə qarşı kitabdan, məktəbdən, təhsildən, elmdən uzaq olan Əmiraslan obrazını
yaradır. Yazıçı bu iki obrazı bir-birinə qarşı müqayisəli şəkildə yaratmışdır.
Əmiraslana Nurəddindən fərqli olaraq, atasından yaxşı mal-dövlət və pul qalmışdı.
Yazıçı əsərin əsas fikirlərindən biri kimi də yaxşı oğul nə edir ata malını, pis oğul zay
edər ata malını seçmişdir. Belə ki, pis oğul pulların hamısını kefə, qumara qoyub tələf
edir. Yazıçı Əmiraslanın xarakterini belə oxucuya çatdırır ki, “Əmiraslan arvadın
gətirdiyi dövləti tezliklə qumara və kefə qoyub özünü də boşadı. Pis yola öyrənmiş
Əmiraslan üçün pul lazım idi. Ona görə neçə dəfə həbsə düşüb çıxdı. O ətrafda bir
yolkəsmə, bir oğurluq olmazdı ki, Əmiraslanın orada əli olmamış olaydı”.
S.S.Axundov “Nurəddin” hekayəsində İmamverdi babanın sözləri ilə Güllücə
kəndinin tərifini vermişdir. “Gözəl hava, saf su, dağ, meşə insana başqa bir ləzzət
verir. Bu kənd dağın döşündə salınıb, gün çıxan tərəfində yaxşı meyvə bağları və
meşə, cənub tərəfində gözəl zəmilər və şimal tərəfində gözəl çəmənlər var idi.
Dağdan soyuq bulaqlar üzüaşağı kəndə sarı axırdı. Güllücənin dadlı meyvələri ətrafda
məşhurdu. Bu kəndin hər evinin qabağında bağdan əlavə, gözəl bağça da vardı. Bu
bağçalarda ev sahibləri ətirli güllər və çiçəklər əkmişdilər. Kənardan baxanda dağ
döşündə salınmış bu kənd bir gülüstan şəklində görünürdü. Buna görə də Güllücə
adına sahib olmuşdu”.
Nurəddin əsər boyu Əmiraslanın onu öldürmək üçün qurduğu tələlərdən öz ağıl
və bacarığı ilə qurtula bilmişdir. Belə ki, Nurəddini öldürmək fikrinə düşən
Əmiraslan onu ata mindirib, noxtanın ucundanda özü yapışıb, atı lap çayın dərin
yerinə gətirib, qəflətən ipi elə çəkdi ki, at burxulub, Nurəddini üstündən çaya saldı.
Lakin Nurəddin suyun üzünə çıxıb üzməyə başladı. Nurəddinin belə gözəl üzməsi
Əmiraslanın bütün planlarını məhv etdi. Ona belə gözəl üzməyi İmamverdi baba
öyrətmişdi. Niyyətinə çata bilməyən Əmiraslan Nurəddini tələf etmək üçün təzə
hiylələr axtarmağa başladı. Əmiraslan Nurəddini çox uşaq görüb, onun özü kimi
dərrakəsiz olduğunu zənn edirdi. Əmiraslan yolda çəpər üstündəki gürzəni
Nurəddinin tutmasını istəyir. O, koramalın zəhərinin olmadığını bildirir. Ancaq ağıllı
uşaq Əmiraslana dərs keçir. Onun koramal yox, gürzə olduğunu bildirir. Əmiraslanın
məqsədi o idi ki, Nurəddini ilan vursun və o da ölsün. Beləliklə, bütün miras ona

qalsın. Əmiraslan niyyətinə çatmaq üçün hər yola əl atırdı. O gah Nurəddini uca
nazik budağa çıxardır ki, yıxılıb ölsün, gah da dərin suya atır ki, boğulsun, amma heç
birində Nurəddinə qalib gələ bilmir. Bütün yollara əlatan Gülpəri ilə Əmiraslan son
çarəni zəhər verməkdən görürlər. Əmiraslan Nurəddinin malına sahib olmaq məqsədi
ilə onu quyudan su çəkdiyi zaman daldan itələyib quyuya salmağı planlayır. Lakin
onların bu məkirli planlarını Nurəddin öz qulaqları ilə eşidir. Ələcsız qalan Nurəddin
meşə ilə Bahara çatmaq üçün qaçır. O, vəfalı qulluqçuları Baharı özünün tək
himayədarı hesab edirdi. S.S.Axundov “Nurəddin” hekayəsində “Yaxşılıq edəni Allah
unutmaz”, “Yaxşılıq eylə at dəryaya, balıq bilməsə, xaliq bilər”, “Bir tikə çörək on il
yadda qalar”, “Özgəyə kömək et ki, sənə də kömək etsinlər”, “Bir çörək özün ye,
birini də Allah yolunda ver”, “Yaxşılıq et – yaxşı olacaq” kimi atalar sözlərinin
həqiqiliyini faktlarla göstərmişdir. Belə ki, Nurəddinin atasının vaxtı ilə yaxşılıq
etdiyi Rəhim Nurəddini bilmədən faytonu ilə vurub yaralayır. Uşağın yarası
sağalandan sonra, Nurəddinin boynundakı parçaya dikilmiş kitab həqiqəti üzə çıxarır.
Aydın olur ki, bu balaca zavallı uşaq Rəhimin borclu olduğu Hacı Nəsirin oğlu
Nurəddindir. Boynundakı kitabda həmin o "Gülüstan"dır. Rəhim Nurəddinin atası
mərhum Hacı Nəsirdən aldığı puldan maya tutub ildən-ilə alış-verişinin dairəsini
artırmasını heç vaxt unutmadı. Bu maya sayəsində o dəri və ipək alış-verişinə
girişmişdi və beləliklə, işi rast gətirib, varlanmışdı. Nurəddin başına gələn bütün
əhvalatları tamamilə Rəhimə nağıl etdi. Məsələdən tamamilə agah olan Rəhim
Nurəddini Hacı Nəsirin ona etdiyi yaxşılıq müqabilində, borcunu qaytarmaq məqsədi
ilə övladlığa götürdü. Bu gündən Nurəddin üçün yeni bir həyat başlandı. Rəhim
Nurəddini edadi məktəbinə qoydu. Nurəddin bu gündən atasının sağlığında olduğu
kimi, hər gün dərsə getməyə başladı. O, həyatındakı bu dəyişikliklər üçün çox
sevinirdi. Bu zamandan on il keçdi. Rəhimin evində səhər tezdən böyük qonaqlıq
tədarükü görülürdü. Bu qonaqlıq, Nurəddinin edadi məktəbini birinci dərəcədə təhsil
edib qurtarması münasibətilə yoldaşlarına verdiyi ziyafət idi. Bugün Nurəddinin
həyatında ən xoş günlərindən biri idi. Həmin gün Nurəddin dilənçi bir qadının
əlindən tutub içəriyə gətirir və məlum olur ki, bu qadın, Gülpəridir.
S.S.Axundov Gülpərinin dedikləri ilə oxucuya çatdırır ki, zülm heç vaxt yerdə qalmır

və yetim malını axıra kimi yemək olmur. “Nurəddin, allah-taala sənə etdiyim zülmün
əvəzində məni bir elə bəlaya düçar etdi ki, yeməyə çörək tapmayıb küçələrə düşdüm.
Sənin malına sahib olduqdan sonra bir-iki ilin ərzində Əmiraslan bütün varı qumarda
uduzub qurtardı. Sonra əvvəl şəhərdəki və ondan sonra kənddəki evləri satıb tələf
etdi. Hər şey əldən çıxandan sonra Əmiraslan məni qovub özü də qaçaq dəstəsinə
qoşuldu. Bir neçə müddət quldurluq edəndən sonra divan tərəfindən tutulub
asıldı. Məni də bir kişi alıb bu şəhərə gətirdi və bir azdan sonra məni atıb yox oldu.
İndi o gündən küçələrə düşüb dilənçilik edirəm”.
S.S.Axundov “Nurəddin” hekayəsində Rəhimin dediyi sözlər
ilə Nurəddinin əsl xarakterini göstərir. “Oğlum, indi rahat ola bilərəm, çünki sənə
verdiyim tərbiyənin meyvəsini bu gün gördüm. Mən səni oğulluğa götürməklə böyük
bir hünər etmədim, çünki mən ancaq yaxşılıq etdim. Bu isə hər kişinin işidir. Amma
sən yamanlığa yaxşılıq etdin. Bu isə ancaq sənin kimi ər kişinin işidir”.
S.S.Axundov “Nurəddin” hekayəsi ilə Azərbaycan uşaq ədəbiyyatına forma,
məzmun, üslub yenilikləri gətirmişdir.

Həcər Atakişiyeva