İsmayıl Şıxlı 22-i mart 1919-cu ildə Qazaxın İkinci Şıxlı kəndində anadan
olmuşdur. İsmayıl Şıxlının yaradıcılığı olduqca zəngindir. Onun “Konserv
qutuları”, “Həkimin nağılı”, “Səhəri gözləyirdik”, “Kerç sularında”, “Haralısan, ay
oğlan?”, “Raykom katibi”, “Daşkəsən” oçerkləri Azərbaycan ədəbiyyatı nəsrinin
zənginləşməsində birbaşa rol oynamışdır. Ədibin “Ayrılan yollar”, “Dəli Kür”,
“Ölən dünyam” romanları həm məzmun, həm də forma gözəlliyinə malikdir.
İsmayıl Şıxlı Azərbaycan nəsrinin uğur qazanmasında əvəzsiz rola malikdir.
İsmayıl Şıxlı 26 iyul 1995-ci ildə Bakıda vəfat etmişdir. Ədib Fəxri xiyabanda dəfn
olunmuşdur. İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür” romanı Azərbaycan ədəbiyyatında roman
janrının ən uğurlu nümunəsidir. Əsər 1957-1967-ci illər aralığında yazılmışdır.
Ədib romanın üzərində illərlə çalışmışdır. İsmayıl Şıxlı “Dəli Kür” romanında XIX
əsrdə baş verən mürəkkəb tarixi proseslərədə geniş şəkildə toxunmuşdur. Ədib
əsərində Azərbaycan xalqının həyatında baş verən əsaslı dəyişikliklərdən geniş
şəkildə bəhs edir. İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür” romanı Kürün sahilində yerləşən
Göytəpə kəndinin təsviri ilə başlayır. Ədib əsərində çox güclü peyzaj nümunələri
yaratmışdır. İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür” romanının baş qəhrəmanı Göytəpə
kəndinin sayılıb-seçilən adamlarından olan Cahandar ağadır. Cahandar ağa əsərdə
ziddiyyətli obraz kimi təqdim olunur. Cahandar ağa xasiyyətcə qorxmaz, cəsarətli,
sözünü üzə deyə bilən adamdır. O, əsərdə özünün arvadı ola-ola başqasının arvadı
olan Mələyi götürüb qaçması ilə böyük bir səhv edir. Cahandar ağa bütün əsər
boyu bu etdiyi səhvin cəzasını ödəyir. Bu hadisədən sonra hər şey Cahandar ağanın
əleyhinə işləyir. Cahandar ağanın ağsaqqal yaşında evli olduğu halda evli bir qadın
olan Mələyi qaçırması onun bütün etibarını ailəsi və cəmiyyət arasında yox etdi.
Cahandar ağa bu hərəkəti ilə qaçırdığı Mələyin əri olan Allahyarın və özünün
arvadı Zərnigar xanımın qürurunu ayaqlar altına atmışdı. Cahandar ağanı
ziddiyyətli edən bir səbəbdə o idi ki, o, cahillik göstərib, başqasının arvadı olan
Mələyi götürüb qaçması ilə yanaşı kiçik oğlu Əşrəfin oxuyub, təhsilli olması üçün
əlindən gələni edir. Belə ki, Cahandar ağa yeganə Göytəpə kəndinin sakini idi ki,
oğlu Qori Müəllimlər Seminariyasında təhsil alırdı. Cahandar ağa belə bir
xarakterdə insan idi ki, özü başqasının namusuna sataşır, lakin özü hər kəsdən
namus tələb edir. Cahandar ağa üçün başqasının namusunun bir önəmi yox idi.
Onun üçün özünün kişilik qeyrəti hər şeydən üstün idi. Belə ki, Allahyar tərəfindən
atı Qəmərin quyruğu kəsiləndə acımadan bir göz qırpımından atı öldürür. İsmayıl
Şıxlı “Dəli Kür” romanında Cahandar ağanı qüdrətli insan, çətin zamanda ayaqda
durmağı bacaran, çar kazaklarının qabağında duruş gətirə bilən, camaatın havadarı,
xilaskarı kimi təqdim edir. Cahandar ağa xaraktercə ailəsinə, namus, qeyrət
məsələsinə çox böyük həssaslıqla yanaşan adam idi. Cahandar ağa başqalarından
tələb etdiyi namus anlayışına özü qəti şəkildə əməl etmirdi. Belə ki, o, başqasının
arvadı olan Mələyi götürüb qaçması Cahandar ağaya baha başa gəldi. Cahandar
ağanın ən böyük səhvlərindən biri də bacısı Şahnigarı öldürməsi olur. Bu
hadisədən sonra onun qəlbində əvvəllər yaranmayan hisslər baş qaldırır. Bu
hadisədən sonra yanıqlı, iniltili, sızıltılı nidalar Cahandar ağanın həyat ahəngini
pozmağa və tədricən yox etməyə başlayır. Günahsız bacısının xəyalı onu bir an da
rahat qoymur. Daxili iztirab, vicdan əzabı, bəlkə də özünə qarşı çevrilən hiddət
hissi Cahandar ağanın sabit həyatına dəhşətli bir narahatlıq, qeyri-müəyyənlik
gətirir. Cahandar ağa xaraktercə ziddiyyətli təqdim olunsa da, o, düşməni Allahyarı
gizli şəkildə, namərdcəsinə öldürmür. Onu qabaq-qabağa döyüşdə məhv edir.
İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür” romanının digər bir kişi qəhrəmanı olan Şamxal bu
hadisəyə görə atasından üz çevirmişdi. Ata-oğul bir-birinə düşmən kəsilmişdi. Bu
hadisədən sonra qüruru sınan Şamxal evi tərk edir. Daha sonra o, özünə ev tikir və
dostunun bacısı Güləsərlə evlənir. Cahandar ağa Şamxalın onun sosial statusuna
layiq olmayan bir ailənin qızıyla evlənməsini oğluna bağışlaya bilmir. Şamxal
əsərdə çox ləyaqətli, dürüst, əməksevər, mərd, namuslu biri kimi təsvir olunur.
Belə ki, o, atasının başqasının arvadı olan Mələyi götürüb qaçmasından sonra o
evdə qalmır və eyni zamanda atasından heç bir mülk tələb etmir. Şamxal Cahandar
ağadan qorxmayıb, cavan olmasına baxmayaraq, atasının üzünə ağ olub, onun
səhvini kişi kimi üzünə deyir. İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür” romanının digər bir kişi
qəhrəmanı isə Cahandar ağanın digər oğlu Əşrəfdir. Əşrəf İsmayıl Şıxlının “Dəli
Kür” romanında ədibin gələcək nəsilləri oxumuş görməyinin göstəricisi idi. Belə
ki, Əşrəf Qori Müəllimlər Seminariyasında təhsil alırdı. Əşrəf Qori Müəllimlər
Seminariyasında təhsil alan yeganə Göytəpə kəndinin sakini idi. İsmayıl Şıxlının
“Dəli Kür” romanının digər bir kişi qəhrəmanı isə romanda rus Əhməd, poçt
Əhməd kimi tanınan ədibin maarifçi fikirlərini yayan obraz idi. Əhməd kənddə öz
yaşadığı evdə müəllimlik edib, kənd uşaqlarının oxuması, hərif tanıması üçün
əlindən gələni edir. O, Qori Müəllimlər Seminariyasında təhsil alan yeganə
Göytəpə kəndinin sakini olan Əşrəfin ilk müəllimi olmuşdu. Bu obraz sadəliyi,
savadlılığı, mehribanlığı ilə kənd uşaqlarının sevimlisi olmuşdu. İsmayıl Şıxlının
“Dəli Kür” romanının digər bir kişi obrazıda Allahyar idi. Allahyar əsərdə namusu
ləkələnmiş şəxsdir. Onunla Cahandar Ağa arasında əvvəlcədən heç bir düşmənçilik
olmayıb. Onlar arasındakı bu düşmənçiliyin əsas səbəbi Cahandar Ağanın
Allahyarın arvadı olan Mələyi götürüb qaçması idi. Cahandar Ağa ilə Allahyarın
düşmənçiliyində Allahyarın heç bir günahı yox idi. Əgər Cahandar Ağa onun
arvadını götürüb qaçmasaydı, heç Allahyarda onu tanımazdı. Allahyar Cahandar
Ağanın atı Qəmərin quyruğu kəsdirməklə, qızı Salatını qaçırtmaqla, onun evinə
gecə hücüm etməklə oda bacardığı qədər onun namusuna sataşır. Yazıçı əsərində
Allahyara haqq qazandırır, çünki Cahandar Ağanın elədiyi böyük qəbahət idi.
Onun etdiyi bu hərəkət heç bir əxlaqa sığmırdı. Cahandar ağa qolunun gücünə
güvənib, cəmiyyətin nizamını pozub, başqasının arvadını evinə gətirmişdi.
Allahyarın Cahandar Ağa ilə tək problemi arvadı Mələyi qaçırması idi. İsmayıl
Şıxlı “Dəli Kür” romanında Çernyayevski ilə Kipiani xətti ilə maarifçilik fikirlərini
əsərində yaymışdır. Onlar Göytəpə kəndinə gəlib, oradakı sakinlərlə danışıb, təhsil
vermək üçün Qori Müəllimlər Seminariyasına uşaq aparmaq istəyirdilər. Lakin
onların qarşısına ilk çıxan maneə Molla Sadıq olur. Molla Sadıq elmə, maarifə
qarşı çıxan bir adam idi. O, icazə vermir ki, Göytəpə kəndinin sakinləri öz
övladlarını Qori Müəllimlər Seminariyasına göndərsinlər. Çünki elmli adamlar
Molla Sadığın gözünün düşməni idi. Cahandar ağa oğlu Əşrəfi Molla Sadıqla
məsləhət etmədən Qori Müəllimlər Seminariyasına göndərsinə görə onlar arasında
ədavət başlamışdı. Molla Sadıqla Cahandar ağa Çernyayevski ilə Kipianinin
xahişinə görə yenidən üz-üzə gəlməli olurlar. Belə ki, Molla Sadıq icazə vermirdi
ki, kənd camaatı uşaqlarını təhsil almağa göndərsin. Molla Sadıq Cahandar Ağadan
daim qisas almağa fürsət axtarırdı. İsmayıl Şıxlı “Dəli Kür” romanında Molla
Sadığı məkrli və xəyanətkar biri kimi oxucuya təqdim edir. Beləliklə, Molla Sadıq
Cahandar Ağadan qisas almaq üçün onun düşməni olan Allahyarla birləşib,
Cahandar Ağanın qızını qaçırdır. Həmçinin, o, kazaklarla əlbir olub Cahandar
Ağaya arxadan zərbə vurur. Molla Sadıq Cahandar Ağaya oğlunu Qori Müəllimlər
Seminariyasına oxumağa göndərməsinə, elmə-təhsilə verdiyi dəyərə, kəndə
uşaqları təhsilə cəlb etmək üçün gələn Çernyayevskiyə köməklik etdiyinə görə
düşmən olmuşdu. Beləliklə də, Molla Sadıqla Cahandar Ağa əzəli düşmən oldular.
Amma Molla Sadıq Cahandar Ağadan intiqamını mərd şəkildə almadı. O,
Cahandar Ağanın dul bacısı Şahnigarı meyxanaya aldadıb, gətirdib, rüsvay edir.
Buna dözməyən Cahandar Ağa bacısını öldürür. Əsərdə təsvir olunan qadın
obrazları hər biri öz-özlüyündə böyük bir yükü daşıyır. Yazıçı bu qadınların iç
dünyasını əsərdə çox dolğun bir şəkildə əhatəli təsvir etmişdir. İsmayıl Şıxlı “Dəli
Kür” əsərində Zərnigar xanım, Şahnigar, Mələk, Salatın, Güləsər kimi qadın
obrazları yaratmışdır. Bu qadın obrazların hər biri öz xarakterinə görə bir-birindən
fərqlənir. Bu qadın obrazlarının hər biri əsərdə öz talehini yaşayır. Ədib hər birinin
xarakterik xüsusiyyətlərini dolğun şəkildə əks etdirmişdir. İsmayıl Şıxlının “Dəli
Kür” əsərindəki qadın obrazlarının hər biri Cahandar ağanın ailə üzvüdür. Zərnigar
xanım həyat yoldaşı, Şahnigar bacısı, Mələk götürüb qaçırtdığı qadın, Salatın qızı,
Güləsər gəlinidir. Əsərdəki bütün qadın obrazlarının hər biri Cahandar ağaya
bağlıdır. Cahandar ağanın birinci həyat yoldaşı olan Zərnigar xanım əsilli bir nəslə
mənsub ailədən idi. Zərnigar xanım Cahandar ağanın onun üzərinə günü
gətirilməsini heç cür qəbul edə bilmirdi. O, qadınlıq qürurunu tapdaladığı üçün
Cahandar ağanı heç cür bağışlaya bilmirdi. Zərnigar xanıma Cahandar ağanın bu
hərəkəti o qədər pis təsir etmişdi ki, o hətta oğlu Şamxalın adam öldürməsinə belə
razı idi. Gözlərinə artıq heç nə görsənmirdi. Zərnigar xanım oğlu Şamxaldan
Mələyi xəncərlə vurub öldürməsini tələb edir. İsmayıl Şıxlı “Dəli Kür” romanında
bu səhnəni elə dolğun bir şəkildə təsvir edir ki, oxucunun gözü qarşısında bu
qüruru ayaqlar altına atılmış qadının bütün hisləri canlanır. Zərnigar xanıma ən çox
təsir edən o idi ki, Cahandar ağanın onun üzərinə günü kimi gətirdiyi qadın
başqasının arvadı idi. Cahandar ağa Zərnigar xanımın üzərinə günü gətirməklə ona
özünün gözəlliyini, gəncliyini, təravətliliyini itirdiyini bildirir. Zərnigar xanıma ən
çox təsir edənlərdən biri də o idi ki, Cahandar ağa başqasının arvadı olan Mələyi
onun xanımlıq etdiyi evə gətirmişdi, həm də o evə ki, orada onun evlənməli yaşda
olan qızı və oğlu yaşayırdı. Bu məsələdə Zərnigar xanım çox aciz idi. Onun
düşdüyü vəziyyət olduqca ağır idi. Gəlin gətirmək istədiyi evə əri günü gətirmişdi
və bu günü başqasının arvadı idi. Başqasının arvadını qaçırtmaq düşmən qazanmaq
demək idi. Ona görə də, Zərnigar xanım oğlu və qızı üçün çox qorxurdu. Zərnigar
xanım bu məsələdə tamamilə günahsız idi. İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür” əsərinin
qadın obrazlarından biri də Mələk idi. Əsərdə Mələkdə talehsiz qadın kimi təsvir
olunur. Mələyin əri olan Allahyar ona sözün əsl mənasında gün verib işıq vermirdi.
Evində yaxşı gün görməyən Mələk Cahandar ağanın onu götürüb qaçmasından
olduqca məmnun idi. O, ümid edirdi ki, qaçırıldığı evdə xoş bir gün görəcək.
İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür” əsərinin digər bir qadın obrazı Cahandar ağanın bacısı
olan Şahnigar xanımdır. Şahnigar xanımın çox ağrılı-acılı həyatı olub. O, həyat
yoldaşını itirəndən sonra qardaşı Cahandar ağanın evində yaşamağa başlayır.
Şahnigar xanım xasiyyətcə şən, deyib-gülməyi sevən bir qadındır. O, qardaşı
Cahandar ağanın evində yaşadığı müddətdə onun qanunları ilə yaşayır. Lakin
Cahandar ağanın düşməni olan Molla Sadığın oyununun qurbanı olur. Belə ki,
Cahandar ağadan qisas almaq istəyən Molla Sadıq onun bacısı Şahnigar xanımı
aldadıb, mürid məclisinə aparır. Cahandar ağanıda ora çağırıb, Şahnigar xanımın
ölümünə səbəb olur. Bacısı Şahnigarı bağışlamayan Cahandar ağa onu Kürdə
boğub, öldürür. İsmayıl Şıxlı “Dəli Kür” əsərində Şahnigar xanımın öldürülməzdən
əvvəl gözü önündən keçən görüntülərin təsvirində çox güclü psixologizm yarada
bilmişdir. Bacısından namus tələb edən Cahandar ağa özü bütün tabuları, qandan
gələn ata-baba qaydalarını, namus məsələsini ayaqlayıb, başqasının arvadını
götürüb, qaçırtmışdı. Cahandar ağa özü çox yaxşı bilirdi ki, bacısı Şahnigar xanımı
ondan qisas almaq üçün tora salıblar, lakin o yenə də bacısını öz eqoizminin
qurbanı edir. İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür” əsərinin digər bir qadın obrazı Cahandar
ağanın qızı Salatındır. Salatın xasiyyətcə şıltaq, saf, mehriban, təmiz qəlbli gözəl
bir qızdır. Salatın əsərdə evlənmək yaşındadır. Onun bu yaşında ailəsində yaranan
gərginlik ona çox pis təsir edir. Zavallı qız anası ilə atası arasında yaranan bu
uçuruma görə çox böyük stress keçirir. Salatının gəlin köçmək yaşında başına
gələn bu müsibət ona çox ağır gəlir. Anasının bütün günü dərd, qəm çəkməyi,
qardaşının evdən baş götürüb getməsi, atasının başqasının arvadını qaçırdıb, özünə
düşmən qazanması zavallı qızı məhv edirdi. Salatının həyatı Zərnigar xanıma
təsəlli verməklə keçir. Zavallı qız özündən çox atasının başqasının arvadını
qaçırdığı üçün bunun qisasını qardaşı Şamxaldan alacaqlarından qorxub, qayğı və
düşüncə içində məhv olurdu. Zavallı Salatın atasının başqasının arvadını
qaçırtmasının qurbanı olur. Onu atasının qaçırtdığı qadının əri olan Allahyar
qaçırdıb, zavallı qızın namusunu ləkələyib, atası Cahandar ağadan qisas almaq
istəyir. Beləliklə, Salatın Cahandar ağanın səhvinin qurbanı olur. Salatını
qaçırmağa nail olsa da, Allahyar iyrənc planını həyata keçirə bilmir. Allahyarın
Salatını qaçırdığı ev Cahandar ağanın dostunun evi olur, məsələdən agah olan ev
sahibi qızı qoruyub, atasına təhvil verir. Bacısı Şahnigar xanımı Kürdə boğub,
öldürən Cahandar ağaya atalıq duyğusu qalib gəlir və o qızı Salatını öldürə bilmir.
Cahandar ağa qızı Salatının rüsvay olmasında, bacısı Şahnigar xanımın ölümündə
birbaşa günahkar idi. İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür” əsərindəki qadın obrazlarının
digər biri isə Cahandar ağanın böyük oğlu Şamxalın həyat yoldaşı Güləsərdir.
Güləsər kasıb bir ailənin qızıdır. Onu Cahandar ağa kasıb bir ailənin qızı olduğu
üçün böyük oğlu Şamxala layiq bilmirdi. Güləsər çox təmiz, saf qəlbə sahib gənc
bir qız idi. Cahandar ağa kasıb bir ailənin qızı olan Güləsəri özünün zəngin
mülkədar ailəsinə layiq görmürdü. Güləsər əsərdə dözümlü, iradəli, ailəsinə bağlı
bir qadın kimi təsvir olunub. İsmayıl Şıxlının bir yazıçı kimi böyük şöhrət
qazanmasında bu əsərin çox böyük rolu vardır. Ədibin yaratdığı obrazların
müsbətidə, mənfisidə olduqca canlı qələmə alınmışdır. İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür”
əsəri Azərbaycan ədəbiyyatı üçün olduqca böyük əhəmiyyətə malikdir.
Həcət Atakişiyeva