Uşaq olanda böyüklərlə şam etməyi çox sevərdim. Bacım Lelya da belə şam yeməklərini məndən az sevməzdi.
Əvvəla, stola cürbəcür yeməklər qoyulurdu. Bu da Lelya ilə məni xüsusilə valeh edirdi.
İkincisi, hər dəfə onlar öz həyatlarından maraqlı əhvalatlar danışırdılar.
Bu da Lelya ilə məni çox əyləndirirdi.
Əlbəttə, ilk vaxtlar stol arxasında özümüzü sakit aparırdıq. Lakin sonralar ürəkləndik. Lelya söhbətlərə qarışmağa başladı. O, hey naqqallıq edərdi. Mən də hərdən fikrimi bildirərdim.
Bizim mülahizələr qonaqları məşğul edərdi. Əvvəl-əvvəl hətta ata-anam da razı idilər. Çünki qonaqlar bizim inkişafımızı və ağlımızı görürdülər.
Lakin sonralar şam yeməklərinin birində belə bir hadisə baş verdi.
Atamın rəisi yanğınsöndürəni xilas etməsi haqqında inandırıcı olmayan bir əhvalat danışmağa başladı. Həmin yanğınsöndürən guya yanırmış və atamın rəisi də onu alovun içərisindən çıxarıbmış. Ola bilsin ki, belə əhvalat olmuşdu, amma bu, təkcə Lelya ilə mənə xoş gəlmədi.
Lelya elə bil iynənin üstündə oturmuşdu. Üstəlik o, buna oxşar, ancaq daha maraqlı bir hadisəni xatırladı. Və tələm-tələsik bu hadisəni danışmaq istəyirdi ki, unutmasın.
Lakin atamın rəisi tərslikdən lap asta-asta danışırdı. Lelya isə daha dözə bilmədi. O, əlini rəisə sarı etinasızlıqla yellədərək dedi:
Bu nədir ki! Bax, bizim həyətdə bir qız...
Lelya sözünü qurtara bilmədi, çünki anam ona “ss” elədi. Atam da ona qaşqabaqlı baxdı.
Atamın rəisi hirsindən qızardı. Lelyanın “bu nədir ki! ” deməsi xoşuna gəlməmişdi.
O, valideynlərimizə müraciətlə:
-Başa düşmürəm, nə üçün siz uşaqları böyüklərlə bir yerdə oturdursunuz, onlar mənim sözümü kəsirlər. Bax, indi mən kələfin ucunu itirdim. Harda qaldım mən?-dedi.
-Lelya günahını yüngülləşdirmək istəyilə tez dilləndi:
-O, yerdə qaldınız ki, yanmış yanğınsöndürən sizə necə “mersi” dedi. Ancaq qəribədir, madam o yanıb və huşsuz uzanıbsa, bir söz deyə bilərmi? Bax, bizim həyətdə bir qız...
Yenə də Leylanın sözü yarımçıq qaldı, çünki bu dəfə anamdan sillə “aldı”.
Qonaqlar gülüşdülər. Atamın rəisi isə hirsindən daha da qızardı.
Gördüm ki, işlər dolaşıb, vəziyyəti düzəltmək qərarına gəldim. Lelyaya dedim:
-Atamın rəisinin söhbətində qəribə heç nə yoxdur. Baxır adam necə yanıb, Lelya. Başqa cür yanan yanğınsöndürənlər hətta, huşsuz uzansalar belə hər halda danışa bilərlər, daha doğrusu, nə danışdıqlarını özləri də bilmədən sayıqlayırlar. Bax, o, “mersi” deyib. Amma, özü bəlkə də “gözətçi” demək istəyirmiş.
Qonaqlar qımışdılar. Atamın rəisi isə hirsindən titrəyərək valideynlərimizə dedi:
-Siz uşaqlarınızı pis tərbiyə edirsiniz. Onlar səfeh mülahizələri ilə mənim sözümü kəsir, demək olar, ağzımı açmağa imkan vermirlər.
Stolun aşağı başında, samovarın yanında oturmuş nənəm Lelyaya nəzər salaraq həyəcanla dedi:
-Bir fikir verin, bu qızcığaz etdiyi hərəkətlərin peşmançılığını çəkməkdənsə, təzədən yeməyə girişib. Baxın, baxın, o, hətta iştahasını belə itirməyib, iki nəfərin payını yeyir...
Lelya etirazını nənəyə bərkdən bildirməyə etiraz etmədi, ancaq sakitcə deyindi:
-Hirsi su ilə yatırarlar.
Nənə bu sözləri eşitmədi. Lakin Lelya ilə yanaşı oturmuş atamın rəisi bunu öz payına götürdü.
O, Lelyanın dediklərini eşidəndə təəccübdən gözləri bərəldi və valideynlərimizə müraciətlə:
-Hər dəfə sizə qonaq gəlməyə hazırlaşanda uşaqlarınızı xatırlayıram, o saat da sizə gəlmək həvəsim sönür,-dedi.
Atam dedi:
-Uşaqların həqiqətən özlərini ədəbsiz apardıqlarını və bununla da bizim ümidlərimizi doğrultmadıqlarına görə bu gündən etibarən mən onlara böyüklərlə bir yerdə şam etməyi qadağan edirəm. Qoy onlar çaylarını içib, öz otaqlarına çəkilsinlər.
Lelya ilə mən xırda serdiya balıqlarını yeyib, qonaqların şən zarafatları və gülüşü altında öz otağımıza getdik.
O vaxtdan düz iki ay böyüklərlə bir yerdə oturmadıq.
İki ay ötəndən sonra isə Lelya ilə başladıq atama yalvarıb-yaxarmağa ki, bizə yenidən böyüklərlə şam etməyə icazə versin. Həmin gün atamız yaxşı əhval-ruhiyyədə olduğundan dedi:
-Yaxşı icazə verirəm, ancaq stol arxasında danışmağı sizə qadağan edirəm. Bircə dəfə bərkdən danışsanız, bir daha stol arxasında oturmayacaqsınız.
Və gözəl günlərin birində biz yenidən stol arxasında böyüklərlə birlikdə şam edirdik.
Bu dəfə dinməz-söyləməz oturmuşduq. Axı, atamızın xarakterinə bələd idik. Bilirdik ki, lap yarımca söz demiş olsaq belə, o, böyüklərlə bir yerdə oturmağa daha heç vaxt icazə verməz.
Hələlik atamın qoyduğu qaydadan o qədər də zərər çəkmirdik. Biz dörd nəfərin payını yeyir və gülüşürdük. Belə hesab edirdik ki, bizə danışmağı qadağan etməklə böyüklər hətta uduzublar. Danışmadığımızdan yalnız yeməyə girişmişdik.
Lelya və mən mümkün olan hər şeyi yeyib, şirniyyata keçdik.
Şirniyyatdan yeyib, çay içəndən sonra qərara gəldik ki, ikinci mərhələyə keçək-yeməyi lap əvvəldən başlayaq, çünki anam stolun üstünü boş görüb, təzə yeməklər gətirmişdi.
Mən bulkanı götürüb, yağdan bir tikə kəsdim. Yağ tamam donmuşdu, onu buzluqdan yenicə götürmüşdülər.
Donmuş yağı bulkaya çəkmək istəyirdim. Bunu etmək mənə müyəssər olmadı. Yağ parçası daş kimi idi.
Onda mən yağı bıçağın ucunda tutub, çayın üzərində isitmək istədim. Çayımı isə çoxdan içdiyimdən yağı mənimlə yanaşı oturmuş atamın rəisinin stəkanının üzərində isitməyə başladım.
Atamın rəisi nə isə söyləyir və mənə diqqət yetirmirdi.
Bu ara bıçaq stəkanın üzərində qızdı. Yağ altdan bir az əridi. Mən yağı bulkaya çəkmək istəyirdim və artıq əlimi stəkandan aralayırdım ki, birdən o, bıçaqdan sürüşüb stəkana düşdü.
Qorxumdan quruyub qaldım. Bərəlmiş gözlərimi şappıltı ilə qaynar çaya düşən yağa zilləmişdim.
Sonra ətrafa göz gəzdirdim. Qonaqlardan heç kim baş vermiş hadisəni sezməmişdi.
Nə baş verdiyini təkcə Lelya görmüşdü.
O, gah mənə, gah da stəkandakı çaya baxaraq gülməyə başaldı.
Atamın rəisi danışa-danışa qaşığı götürüb çayını qarışdıranda Lelyanın gülməyi daha da artdı.
Rəis çayını o qədər qarışdırdı ki, yağ tamam həll olundu. Çay indi toyuq supuna oxşayırdı.
Atamın rəisi stəkanı əlinə götürüb yavaş-yavaş ağzına yaxınlaşdırdı.
Rəisin yaxantını içəndə nə edəcəyi və daha sonra nə baş verəcəyi Lelya üçün son dərəcə maraqlı olsa da, hər halda o, bir az qorxdu. Hətta atamın rəisinə “içməyin!” –deyə qışqırmaq üçün ağzı da açıldı.
Ancaq atamıza baxanda xatırladı ki, danışmaq olmaz, odur ki, susdu.
Mən də heç nə demədim. Ancaq əlimi yelləyir və gözümü atamın rəisinin ağzından çəkmirdim.
Bu ara atamın rəisi stəkanı ağzına yaxınlaşdırıb böyük bir qurtum aldı.
O saat da gözləri təəccübdən bərəldi, ufuldadı, yerindən atıldı, ağzını salfetka ilə tutdu, öskürməyə və tüpürməyə başladı.
Valideynlərimiz ondan soruşdular:
-Sizə nə oldu?
Atamın rəisi qorxudan heç nə deyə bilmədi.
O, barmağı ilə ağzını göstərdi, hayqırdı və qorxa-qorxa stəkanına nəzər saldı.
Hamı maraqla stəkanda qalmış çaya baxdı.
Anam həmin çaydan dadaraq dedi:
-Qorxmayın, çayınıza adi kərə yağı qarışmışdır.
Atam dedi:
Hımmm......maraqlıdır yağ çaya necə düşüb? Ehey, uşaqlar, müşahidələrinizi bizimlə də bölüşün!
Danışmaq üçün söz alan Lelya dedi:
-Minka stəkanın üstündə yağı isidəndə birdən yağ sürüşüb çaya düşdü. –Bu yerdə o, özünü saxlaya bilməyib bərkdən güldü. Qonaqların da bəziləri gülümsədilər. Bəziləri isə təlaşlı görkəmlə öz stəkanlarına baxdılar.
Atamın rəisi dedi:
-Sağ olsunlar ki, hələ stəkanıma yağ atıblar. Onlar qətran da tökə bilərdilər. Maraqlıdır, əgər bu, qətran olsaydı mən özümü necə hiss edərdim... bu uşaqlar məni dəli edəcəklər.
Qonaqlardan biri dedi:
-Məni başqa məsələ maraqlandırır. Yağın çaya düşdüyünü uşaqlar görüblər. Buna baxmayaraq, heç kimə bir söz deməyiblər. İmkan veriblər ki, belə çay içilsin. Onların əsas cinayəti bundan ibarətdir.
Bu sözləri eşidən atamın rəisi bərkdən qışqırdı.
-Aha, doğurdan da, yaramaz uşaqlar, nə üçün mənə xəbər vermədiniz? Onda mən bu çayı içməzdim...
Lelya gülməyini kəsərək dedi:
-Atam bizə stol arxasında danışmağı qadağan edib. Buna görə də biz heç nə demədik.
Mən gözlərimin yaşını silərək dedim:
-Atam bizə bircə söz deməyə də icazə vermir,yoxsa, biz deyərdik.
Atam gülümsəyərək dedi:
-Bunlar yaramaz yox, səfeh uşaqlardır. Əlbəttə, bir tərəfdən onların göstərişə sözsüz əməl etmələri yaxşıdır. Belə də davam etmək lazımdır-göstərişə əməl etmək və qayda-qanunu gözləmək. Lakin bütün bunları ağılla görmək lazımdır. Əgər heç nə baş verməsə, sizim vəzifəniz susmaqdır. Lakin çaya yağ düşdü, yaxud nənə samovarın süzgəcini bağlamağı unutdusa, siz hay-küy salmalısınız. Onda cəza əvəzinə təşəkkür alarsınız. Hər şeyi vəziyyətə uyğun şəkildə etmək məsləhətdir. Bu sözləri qəlbinizə qızıl hərflərlə yazmalısınız. Əks halda cəfəngiyyat alınar.
Anam dedi:
-Yaxud, mən sizə mənzildən çıxmağı qadağan edirəm. Birdən yanğın baş verir. Onda, ay səfehlər yanmayınca mənzildən çıxmayacaqsınız? Əksinə dərhal mənzildən çıxıb hay-küy salmalısınız.
Nənəm dedi:
-Yaxud da, mən hamıya ikinci dəfə çay süzdüm. Amma Lelyaya süzmədim. Deməli, mən düzgün hərəkət etdim.
Bu yerdə Lelyadan başqa hamı güldü. Atam isə nənəyə dedi:
-Siz heç də düzgün hərəkət etmədiniz, çünki vəziyyət yenidən dəyişdi. Aydın oldu ki, uşaqlar günahkar deyillər. Əgər günahları varsa, bu, səfehlikdəndir...
Rica edirəm, Lelyaya çay süzün.
Qonaqlar gülüşdülər. Lelya ilə mən isə əl çaldıq.
Təəssüf ki, atamın sözlərini o vaxt başa düşmədim. Lakin sonralar anladım və bu qızıl sözləri qiymətləndirdim. Hörmətli uşaqlar, həmin sözlər həmişə, həyatın hər bir anında mənimlə oldu: şəxsi işlərimdə, müharibədə, təsəvvür edin ki, hətta öz işimdə belə.
Məsələn, mən öz işimi qədim, gözəl sənətkarlardan öyrənmişəm. Onların yaratdığı qaydalar üzrə yazmağa məndə böyük ehtiras vardı.
Lakin mən gördüm ki, şərait dəyişib. Həyat və kütlə artıq onların dövründə olduğu kimi deyil. Buna görə də onların yolunu təkrar etmədim.
Ola bilsin, buna görə mən adamlara elə bir qəm-qüssə gətirmədim. Və müəyyən dərəcədə xoşbəxt oldum.
Xülasə, qədim zamanlarda müdrik bir adam (o, ölüm məhkum olunmuşdur) demişdir: “Heç kimi ölümündən əvvəl xoşbəxt adlandırmaq olmaz!”
Bunlar da qızıl sözlər idi.
Rus dilindən tərcümə edəni:
Novruz Novruzov
“Pioner” jurnalı-1987